Achter al die handige websites die we dagelijks gebruiken, zitten miljonairs uit Silicon Valley met duidelijke ideeën over hoe de wereld eruit moet zien. Hoe zien die idealen eruit? Tegenlicht neemt een kijkje.

Een drijvende stad, midden op zee, buiten de jurisdictie van welke overheid dan ook. Dat is de droom van Peter Thiel, de steenrijke zakenman die oprichter was van PayPal en een vroege investeerder in Facebook. Want zonder irritante wetten en inspraakregels ben je pas echt vrij om de problemen van de wereld op te lossen. ‘Met hulp van technologie kunnen we politiek niet alleen vermijden,’ zegt Thiel, ‘we kunnen eraan ontsnappen.’
Thiel is een exponent van een wereldbeeld dat om zich heengrijpt in Silicon Valley, de
regio in de Amerikaanse staat Californië die de bakermat is van bedrijven als Google, Facebook en Amazon. Dit is de regio van de programmeurs die elke dag met nieuwe startups komen om de wereld nog wat meer te stroomlijnen. Als er iets is waar deze mensen een hekel aan hebben, dan zijn dat onhandige dingen. Die moeten worden ‘opgelost’. Waar het ook om gaat: van klimaatverandering tot dure taxi’s, van de weg kwijtraken tot aan een te lage opkomst bij verkiezingen – alles kan zo veel beter, als er maar een app voor was. De ultieme droom is ‘frictieloosheid’. Een van de grootste fricties in het leven is politiek. Politiek, en dan vooral de democratische variant, is een hartstikke onhandig ding. Het kost tijd, het kost energie, het komt niet tot oplossingen van wereldproblemen en er is een berg belastinggeld voor nodig. 
Hardware
Het is dan ook geen toeval dat de mannen van Silicon Valley (want het zijn vooral mannen) zich aan de ene kant voordoen als creatieve hippies, die in de pauze biologische radijsjes kweken, maar aan de andere kant aanschurken tegen een antipolitiek libertarisme waar Sarah Palin nog socialistisch bij afsteekt. Ze zien de wereld in feite als een groot stuk hardware dat niet goed wordt aangestuurd. Als we nu maar zo veel mogelijk data zouden verzamelen en een nieuw besturingssysteem zouden ontwerpen, konden we in principe alles begrijpen en optimaliseren. Burgers, met hun wisselende meningen, angsten en compromissen zijn in deze wereld vooral onlogisch en inefficiënt. Een aantal leidende figuren in Silicon Valley is het zat om daardoor te worden tegengehouden, en speelt daarom steeds vaker met het idee van een parallelle maatschappij. ‘Misschien kunnen we een deel van de wereld apart zetten,’ zei Larry Page, mede-oprichter van Google en multimiljardair, in 2013. ‘Een omgeving waar mensen nieuwe dingen kunnen proberen. Wij zouden als technologen veilige plaatsen moeten hebben waar we nieuwe dingen kunnen uitproberen.’
Exit
Balaji Srinivasan, een andere ondernemer en investeerder uit Silicon Valley, ging hier in een lezing op door. Het politieke bestel veranderen heeft nauwelijks effect, zei hij. Er zijn grote belangen die vernieuwing tegenhouden. ‘We moeten een exitstrategie volgen. We moeten technologieën ontwikkelen om mensen te helpen eruit te stappen.’ En met eruit bedoelt hij: uit het publieke bestel.
Srinivasan pleit voor disruption, oftewel ontwrichting. Dat kan in de vorm van apps om taxiritjes te regelen, of van digitaal geld, of van 3d-printers waarmee je drones kunt bouwen, buiten elke overheidsbemoeienis om. Maar hij bedoelde het fundamenteler: een parallelle maatschappij, waar geen politiek meer is en waar de dingen gewoon worden geregeld.
Het mooiste van zo’n nieuwe maatschappij, zegt Srinivasan, is dit: ‘Mensen die technologie haten, zullen ons niet volgen.’

4 visioenen

Utopieën lopen altijd vast op de weerbarstige werkelijkheid. Maar het is de moeite waard om enkele visioenen toch eens nader te bekijken. Ze laten zien wat de diepere waarden zijn van de technologische elite, een elite die met zijn kapitaal en kennis een heleboel invloed heeft. Hier zijn enkele serieuze plannen uit Silicon Valley.

Six Californias

De durfinvesteerder Tim Draper, die veel geld heeft verdiend met aandelen Skype, wil Californië opdelen in zes staten. Volgens hem staat de overheid veel te ver van de bevolking af en worden de problemen met huisvesting, economie en onderwijs niet efficiënt aangepakt. Het zou een stuk beter worden, beweert hij, als mensen gewoon kunnen kiezen onder welke overheid ze willen wonen, en als overheden met elkaar moeten concurreren om hun onderdanen te behouden. Silicon Valley zou in het voorstel onafhankelijk worden. Critici zien het daarom gewoon als truc om rijke en arme gebieden te scheiden. Volgens Draper zijn echter ook armere gebieden beter af als ze hun eigen beleid mogen voeren. Draper haalde in 2014 meer dan een miljoen handtekeningen op voor een referendum hierover, maar de kiescommissie wees het af omdat ze niet allemaal betrouwbaar waren. Het is nog niet duidelijk wat Draper nu gaat doen.

Seasteading Institute

Een radicalere exit komt uit de koker van Peter Thiel, die in 2008 samen met softwareontwikkelaar Patri Friedman (niet toevallig de kleinzoon van Milton Friedman, de vrijemarkteconoom) het Seasteading Institute heeft opgericht. Hun doel: een drijvende stad bouwen op volle zee, buiten de territoriale wateren van een staat, om zodoende te experimenteren met nieuwe technologie en bestuursvormen die, jawel, ‘efficiënter’ zijn dan de logge democratie die we nu hebben. ‘Waarom zijn er maar 199 landen op de wereld?’ zegt Randy Hencken, de huidige directeur. ‘Als er duizenden drijvende steden op zee waren, konden mensen tenminste kiezen in welk land ze het liefst woonden.’ Intussen hebben de miljonairs ontdekt dat steden op open zee toch wel duur zijn, vooral qua verzekering. Daarom is het plan nu om toch een gastland te kiezen en de vrijstaat vlak voor de kust te vestigen. In 2020 moet de eerste stad klaar zijn.

SpaceX

Een nieuwe kolonie stichten, dat is ook wat Elon Musk wil, die andere oprichter van PayPal die er net als Thiel schatrijk mee is geworden. Maar Musk kijkt niet naar de zee, Musk kijkt naar Mars. Dat is waar de mensen heen moeten, en de raketten die dat mogelijk moeten maken, ontwerpt hij zelf. Hij kan het. Zijn bedrijf SpaceX is het eerste private bedrijf dat toestemming heeft om astronauten naar het Internationale Ruimtestation te brengen. Maar Musk wil verder, veel verder. Niet zozeer uit frustratie over de politiek, maar gewoon om het voortbestaan van de mensheid te garanderen. Volgens Musk moet de mensheid multiplanetair worden om niet ten onder te gaan met de zon, of eerder nog, met de stijgende zeespiegel. De grote uitdaging is de rakettechnologie die nodig is om zo veel gewicht betaalbaar over te krijgen. Bovendien is er techniek nodig om Mars bewoonbaar te maken, want er is geen atmosfeer die warmte en lucht vasthoudt. Er moet een totaal kunstmatige wereld worden opgebouwd. Of daar een overheid en een bureaucratie gaat komen, heeft Musk nog niet verteld, maar hij voorziet in elk geval de overtocht van tienduizenden mensen (die zelf een ticket moeten betalen). Vanaf de jaren dertig, denkt Musk, want dan staat Mars dichtbij. Hijzelf gaat mee.

Ethereum

De strategie van exit kan betekenen dat je een land lijfelijk verlaat. Maar het kan ook betekenen dat je een virtuele ruimte creëert waar overheden niets over te zeggen hebben. Een decentraal internet, waar informatie niet op één plek te vinden is, maar verspreid over het hele web, en waar geen tussenpersonen bestaan. Dat is bijvoorbeeld hoe Bitcoin werkt, een vorm van geld die, met hulp van ingewikkelde software, door de gebruikers zelf gecreëerd en verhandeld kan worden. Dit moet breder kunnen, vindt Vitalik Buterin, een jonge Russisch-Canadese programmeur. Hij is de drijvende kracht achter Ethereum, dat een taal ontwikkelt waarmee je zelf, zonder tussenpersonen, transacties kunt doen. Je kunt betalingen doen, bedrijven oprichten, contracten afsluiten, en als je wilt zelfs een grondwet, een patentenbureau of een like-systeem opstellen. Allemaal met één doel: een publieke ruimte creëren waar geen overheid meer iets te zeggen heeft.
De oerutopie

Dit soort plannen ademen de geest van Ayn Rand, een Russisch-Amerikaanse schrijfster uit de vorige eeuw. Ze formuleerde een eigen leer, het objectivisme, waarin rationalisme, egoïsme en kapitalisme worden verheerlijkt en de overheid wordt gezien als het grootste kwaad. Atlas Shrugged uit 1957, haar bekendste boek, is een dystopie en een utopie ineen. De grote industriëlen en ondernemers in de vs besluiten radicaal te breken met de maatschappij, omdat ze niet meer willen dat iemand van ze profiteert en ze niet meer in verandering geloven. Terwijl de wereld vervalt in chaos en geweld, bouwen de industriëlen in een afgelegen vallei een heilstaat, waar niemand zijn hand ophoudt en iedereen verdient naar wat hij presteert. Het is een draak van een boek, met de diepgang van een printplaatje, maar wat is het invloedrijk in Amerika. Dat veel mensen in Silicon Valley, onder wie Thiel, het boek als inspiratiebron zien, is veelzeggend. Daarom zou iedereen die er stiekem van droomt om op een dag nog eens mee te mogen naar Mars, of naar een drijvende vrijstaat in een verre oceaan, eerst even dit boek moeten lezen.

Tegenlicht Meet Up

 N.a.v. de uitzending op dinsdag 27 januari om 20.00 uur in Pakhuis de Zwijger, Amsterdam. Met onder anderen regisseur Marije Meerman, Oscar Kneppers (Rockstart), Sigrid Johannisse (StartUp Delta), Richard Kohl (Bitcoin Wednesday) en Rutger de Graaf-van Dinther (Deltasync). Toegang gratis, via dezwijger.nl/tegenlicht35 aanmelden. Kijk op tegenlicht.vpro.nl voor een Meet Up bij u in de buurt.