Wat wist de AIVD? Had de moord op Theo van Gogh voorkomen kunnen worden? De VPRO-thriller 2/11 Het spel van de wolf wil deze en vele andere vragen beantwoorden, maar vermengt feiten en fictie. Een handleiding.

Het verhaal van de film

2 november 2004, even na negen uur in de ochtend. Op het hoofdkantoor van de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) in Leidschendam gaan alle alarmbellen af: het bericht komt binnen dat in Amsterdam Theo van Gogh is vermoord, en even later dat de dader Mohammed Bouyeri heet. Vooral die laatste mededeling doet de hectiek ten kantore toeslaan, want die naam kennen ze bij de dienst maar al te goed: Bouyeri hoort bij wat de pers de Hofstadgroep is gaan noemen. Daarmee onderhoudt de dienst nauwe contacten. Wat is er gebeurd? Hoe kon het dat ze niet in de gaten hadden dat Bouyeri, toch een centrale figuur in hun onderzoek, met dat plan rondliep? En dat hij het kon uitvoeren zonder dat de dienst het in de gaten had? Of is er meer aan de hand?

Drie dingen die je vooraf moet weten

• Wie was ‘de Syriër’? Dat is de bijnaam van Abu Khaled, mogelijk de religieuze inspirator van de Hofstadgroep. In 2004 was hij in Nederland, zowel de AIVD als de CIA hadden hem in het vizier. Uitgerekend op de dag dat Van Gogh werd vermoord, verliet hij ons land en keerde terug naar Syrië. Was hij de opdrachtgever van Mohammed B.? Het is niet bekend. Sinds zijn vertrek die novemberdag werd nooit meer iets van de Syriër vernomen.
 
• Wat weten we over verdwenen geluidsopnames? De AIVD had de Hofstadgroep al zeker een jaar voor de moord in het vizier. De dienst luisterde hen af in de woning in Den Haag, die de groep zonder dat te weten huurde van de AIVD zelf. Maar toen justitie na de moord op Van Gogh de tapes opvraagde van die afluisteroperatie, kregen ze die niet. De AIVD gaf daarvoor op verschillende momenten verschillende redenen: de geluidsopname is niet goed, er moeten bronnen worden beschermd, de banden zijn ‘zoek.’
 
• Wat is de hamvraag? Wist de AIVD van het plan om Theo van Gogh te vermoorden? En zo ja, waarom heeft de AIVD Van Gogh dan niet gewaarschuwd?

Pierre Bokma (m) en Johan Leysen

Uit: The Post Online, 22/9

[Kamerlid] Ronald van Raak (SP) wil heropening onderzoek moord op Theo van Gogh. Dit naar aanleiding van nieuwe bevindingen waarmee het actualiteitenprogramma EenVandaag maandagavond komt. Volgens de daarin opgevoerde hoofdofficier Frits van Straelen was Mohammed Bouyeri niet de enige dader van de openbare slachtpartij waarbij werd gepoogd het hoofd van Van Gogh IS-style af te hakken. Er zouden aanwijzingen zijn dat handlangers van Bouyeri de route die Van Gogh naar zijn kantoor nam, hebben verkend en aan Bouyeri het wapen hebben geleverd. Van Raak wil nu dat dit tot op de bodem wordt uitgezocht. 

interview

Het onderzoek naar de moord wordt heropend. Wat zijn jullie reacties?
Gijs van de Westelaken: ‘Onze angst was dat de film plat zou vallen: dat er geen enkele reactie zou komen. Blijkbaar wordt 2/11 niet als pure fictie gezien, kan het niet als zodanig gezien worden, en dat vinden wij natuurlijk heel prettig. Het bizarre is, dat het veel sneller is gegaan dan wij verwachtten; de film is nog niet eens op televisie geweest. Dat heeft denk ik te maken met het huidige klimaat: eerst MH17 afgelopen zomer, toen ISIS – en ineens was de moord op Theo van Gogh weer actueel. En toevallig is dat net nu het tien jaar geleden is, en onze film uitkomt. Minister Plasterk wil nu een reconstructie van de week na de moord.’

Ronald van Raak: ‘De formulering van de nieuwe onderzoeksopdracht luistert nauw. Die moet niet in te brede termen worden gevat, anders dreigt het gevaar dat ook de uitkomst te weinig specifiek is. Bij het eerste onderzoek in 2008 is destijds direct een politieke blokkade opgeworpen: [AIVD-toezichthouder] de CITVD mocht geen onderzoek doen naar de periode na de moord. Die blokkade lijkt nu weggenomen. Ik heb begrepen dat er nog deze maand een voorstel komt.’

Waar hopen jullie op, wat de uitkomst betreft?
Van de Westelaken: ‘Tja. Het gebeurt natuurlijk wel volgens de Hollandse methode: er wordt een commissie ingesteld, dan hoor je er een tijdlang niks over, de kwestie verdwijnt uit de aandacht en dan verschijnt het rapport. Waar vervolgens weinig mee gebeurt. Maar je moet het niet alleen de politiek verwijten. Het ligt ook aan ons, het interesseert ons niet genoeg. In Nederland wordt twee keer zo veel afgeluisterd als in de VS, om een ander voorbeeld te noemen, maar niemand maakt zich daar echt druk over. Bij het bioscooppubliek van 2/11 zit veel cynisme, merkte ik, toen ik in oktober bioscoopzaaltjes in het land afging voor de Q&A die vrijwel dagelijks na de filmvertoning werd gehouden. Heeft een nieuw onderzoek wel zin, kregen we vaak te horen. De boven ons gestelden, zoals Theo ze altijd noemde, komen er toch wel mee weg.’
 
Geen gekke gedachte. Koesteren jullie nog hoop dat de ware toedracht ooit boven tafel komt? ‘Ja, een kleine hoop. Zolang zo iemand als Van Raak zich er serieus mee bemoeit wel.’
 
Als iets blijft hangen van 2/11, is dat het rake portret van de cultuur bij de AIVD. Een bureaucratische omgeving, waar vaak heel andere belangen zwaar wegen dan wij als publiek denken. Staatsbelang. En de eigen positie.

‘Dat is ook zo. Voor het hoofd van de AIVD, gespeeld door Johan Leysen, gaat het om het staatsbelang. Altijd. Vergis je overigens niet: de AIVD staat heel goed aangeschreven. Ze gelden als nummer twee, maximaal drie, is mij verteld, in de westerse wereld als het gaat om de kwaliteit van terrorismeonderzoek.’

Susan Visser

Bart Olmer, verslaggever inlichtingen- en veiligheidsdiensten van De Telegraaf, leidde het debat na een vertoning van de film:

‘Op detailniveau is heel veel van wat we in de film zien correct. De gang van zaken bij de AIVD, de cultuur, enzovoort. Maar dat wil nog niet zeggen dat als je de feiten als kralen aan elkaar rijgt, het automatisch leidt tot de conclusie die in de film wordt getrokken. Om een voorbeeld te noemen, ik kan je uit de eerste hand vertellen dat Johan van Gogh, de vader van Theo, die zijn hele werkzame leven medewerker was van de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD), niet heeft meegewerkt aan Operatie Mongool [codenaam van een geheime operatie van de BVD met als doel inzicht te krijgen in de maoïstische beweging in Nederland] die in de film voorkomt. De operatie zelf heeft weer wel echt bestaan. Ik heb Johan van Gogh twee keer ontmoet. Het was niet eenvoudig om hem te laten vertellen over zijn BVD-tijd, al is het wel gelukt. Het is wel een man die eist dat je scherp blijft. Hij komt nog ieder jaar bij elkaar met zijn oud-collega’s van de afdeling Ideologie van het internationaal communisme. Een paar weken geleden nog. Allemaal mannen van hoge leeftijd.’  

2/11 is lastig te volgen. Wat is feit, wat is fictie?
Olmer: ‘Ik vond het een interessante film, maar heel moeilijk te begrijpen. Veel feiten, en nog veel meer aannames. Devraag wat er is gebeurd met de geluidsbanden waarin wordt gesproken over de moord op Theo van Gogh door de daders – die vraag is reëel.
Johan van Gogh vertelde destijds dat de officier van justitie de familie had gevraagd te blijven hameren op de vraag wat er is gebeurd met de geluidsbanden. In de periode direct na de moord waren daar overigens ook al vragen over. Het valt me op dat er amper een collectief geheugen is over deze zaak; een hoop was toen al bekend. Het zijn allemaal hele en halve feiten die erom schreeuwen nader uitgezocht te worden. En dat vinden de mensen binnen de dienst AIVD die hebben gesproken met de filmmakers, ook.’
Van Raak: ‘Er wordt flink in gespeculeerd, een aantal losse eindjes worden aan elkaar verbonden. Maar dat is gedaan op heel goede gronden. Zo is het beeld juist dat de film schetst van de AIVD, waar veel mensen informatie verzamelen, maar men lang niet altijd van elkaar op de hoogte is. Ook overtuigend is de speculatie in de film dat als Washington met opdrachten komt, de Nederlandse regering geneigd is bijna ongezien te gehoorzamen. Dat zagen we met de NSA-kwestie, en dat zagen we in de aanloop naar de oorlog in Irak. Onze houding naar de Amerikanen is ongehoord naïef. Daar snijden de filmmakers ook wel een interessant onderwerp aan. Ook daar zou onderzoek naar moeten komen.’

Van de Westelaken: ‘Het scenario was oorspronkelijk veel langer. Wat je nu ziet, is behoorlijk ingedikt. Maar we wilden ook graag een gecompliceerde film maken, omdat de werkelijkheid ook zo was.’  

Johan Leysen in Het spel van de wolf

Uit: Brief aan de Tweede Kamer, 9 oktober 2014

‘Het handelen van de AIVD tot en met 2 november 2004, de dag waarop Theo van Gogh werd vermoord, is door de Commissie van Toezicht betreffende de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD) uitputtend onderzocht. Gezien de grote maatschappelijke impact van deze gebeurtenis en de vragen die er kennelijk nog leven over het handelen van de AIVD in dezen na 2 november 2004, zal de CTIVD gevraagd worden ook dit te onderzoeken. De nadere inrichting van het onderzoek zal, met in achtneming van haar onafhankelijke positie, met de CTIVD worden vastgesteld. Over het resultaat hiervan wordt uw Kamer zo snel mogelijk geïnformeerd.
 
De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

dr. R.H.A. Plasterk’ 

2/11 Het spel van de wolf
Zondag, NPO 2, 20.20-22.00 uur
Regie Thomas Korthals Altes
Scenario Theodor Holman en Gijs van de Westelaken
Met Susan Visser, Johan Leysen, Tijn Docter, Pierre Bokma
 

NPO Cultura vertoont zondagavond twee films van Theo van Gogh, een aan hem gewijde aflevering van Profiel en een compilatie van korte films die Nederlandse regisseurs maakten in reactie op de moord op Van Gogh.