sterven voor een ideaal

Holland doc radio: Verloren zonen
Zondag, Radio 1, 21.02-22.00

‘Ik vroeg mijzelf: Peter, miljoenen mensen is een keuze ontnomen. Jij hebt wel een keuze. Wat ga jij doen met je leven? Wat ga jij doen om de wereld beter te maken? Ik besloot te dienen.’ Dat zei generaal buiten dienst Peter van Uhm in zijn toespraak op de Dam op 4 mei 2013. Hij schopte het tot commandant der Strijdkrachten. Zijn zoon Dennis trad in zijn voetsporen, en hij sneuvelde in april 2008 in Afghanistan door een bermbom. ‘Het waren duistere dagen,’ zei zijn vader in dezelfde toespraak. ‘Wat heb je aan idealen, wat heb je aan die betere wereld morgen, als je er vandaag je zoon aan verliest?’
Over die vragen gaat de radiodocumentaire Verloren zonen, uit te zenden op Dodenherdenking. Hasan Evrengün, Robert Wichink en Joost Wilgenhof onderzoeken kwesties rondom oorlogsvrijwilligers die nu en in het verleden spelen. Waarom kiest een jonge man ervoor zijn leven op het spel te zetten? Wat zijn de drijfveren van soldaten, hoe kijkt de omgeving er tegenaan en hoe wordt het gerechtvaardigd als iemand sneuvelt?
De makers togen met Van Uhm naar het Vlaamse Ieper, waar hevig gevochten werd in de Eerste Wereldoorlog. Rond de stad liggen vele duizenden gesneuvelden begraven. Op de begraafplaats vertelt hij over de trots die hij voelt voor zijn zoon. Ondanks zijn verdriet heeft de vader nog steeds veel respect voor de soldaten. Sommige ellendige kwesties hebben alleen geweld als oplossing, vindt hij.

Het verhaal van Van Uhm raakt in België aan dat van Käthe Kollwitz. Haar zoon Peter stierf op 22 oktober 1914 op achttienjarige leeftijd aan het front in Vlaanderen. Haar tekeningen en het beroemde beeldhouwwerk Treurend ouderpaar, op de Duitse soldatenbegraafplaats in Vladslo, staan symbool voor het verdriet van de ouders die hun zonen niet meer zagen terugkomen uit de oorlog. Kollwitz kon geen troost vinden in het sterven voor idealen en zag de dood van haar zoon als totaal zinloos. Later wierp ze zich op als pacifist. Ze stierf vlak voor het eind van de Tweede Wereldoorlog, waarin ze ook nog haar kleinzoon verloor. In de radiodocumentaire leren we haar kennen door middel van haar werk en haar dagboeken.

Radicalisering
Naar oorlogsvrijwilligers wordt op zeer uiteenlopende manieren gekeken, en dat hangt ook zeer af van de uitkomst van de oorlog, vertelt Hasan Evrengün, een van de makers van de documentaire. ‘Dat zie je al aan de begraafplaatsen waar we waren. Op de Engelse begraafplaats heeft elke soldaat een eigen, smetteloos witte steen. Het veld ziet er glorieus uit, echt iets van de overwinnaars. Het Duitse veld is veel ingetogener, met sobere platte stenen waar soms wel tien namen op staan.’
Door de jaren heen heeft Nederland meer oorlogsvrijwilligers gekend. Eind jaren dertig vochten duizenden in Spanje tegen het fascisme van Generaal Franco. In 1945 vertrok men naar Indonesië. Tegenwoordig vertrekken jonge moslims naar Syrië. ‘Dat heet dan radicalisering. Men vraagt in praatprogramma’s aan ouders hoe het zo ver heeft kunnen komen, maar niet: “Ben je trots op je zoon dat hij zich opoffert voor zijn ideaal?” Terwijl je je af kunt vragen hoeveel ze verschillen van de oorlogsvrijwilligers van vroeger. Het oordeel of iemand een goede of slechte keuze heeft gemaakt, verandert achteraf vaak.’
Evrengün was onder de indruk van Van Uhm. ‘We zijn een weekend met hem naar België geweest, met vier mannen in een auto, een hotelletje, ’s avonds een biertje. Het is een vaderlijk figuur die het prettig vind “onder de jongens” te zijn. Hij is heel open en eerlijk, je kunt hem alles vragen. We spraken over de vragen uit zijn toespraak en kwamen tot bijzondere antwoorden.’