De EU heeft drastisch ingegrepen in de schuldencrisis. Zonder ons iets te vragen. En dat kon ook niet anders, schrijft Marcia Luyten. Kunnen lastige langetermijnbeslissingen eigenlijk wel allemaal democratisch tot stand komen?

Toen zeventien economen van naam onlangs in De Balie in Amsterdam de val en redding van de euro bespraken (hier terug te zien), waren ze het over twee dingen hartgrondig eens. Eén: de Europese Unie lijdt onder een democratisch tekort.

Het bungelen van de euro maakte mogelijk wat jarenlang ondenkbaar was. Een Begrotingsunie waarin Brussel eisen stelt aan de nationale begrotingen. Een Bankenunie, waarin de ECB toezicht houdt op de 128 grootste banken in de eurozone. Het bungelen van de euro gaf Brussel macht die kortgeleden zelfs de grootste eurofiel te rooskleurig had geleken.

Het past in het adagium van Milton Friedman, de hogepriester van de vrije markt: Never waste a good crisis. In de jaren negentig en nul zijn natuurrampen en oorlogen Friedmaniaans benut om gauw publieke voorzieningen te liberaliseren, markten te dereguleren en sociale uitgaven te kortwieken - in New Orleans na Katrina, in Argentinië na het bankroet van 2001, in Zuid-Oost Azië na de tsunami, in Irak na de oorlog. Terwijl de bevolking nog daas was van de ramp, werd in razende vaart hun economie naar neoliberale snit heringericht. Naomi Klein, de Canadese journalist bekend van NO LOGO, beschreef het in The Shock Doctrine.

Veiligheidsriem

Als er ergens een crisis goed is gebruikt, dan is het in de eurozone. Overigens niet zoals Friedman dat had bedoeld - ter vrijmaking van het kapitalisme - eerder om het wildwestkapitalisme dat banken en landen naar de afgrond voerde, achter een veiligheidsriem te zetten.

Maar nu het stof van de financiële ravage gaat liggen, vragen Nederlandse topeconomen zich af hoe dat nou moet met democratische verantwoording. Er is geen burger wat gevraagd.

Natuurlijk verdroeg de uitslaande brand van de eurocrisis geen democratisch palaver. Maar je kunt op twee vingers natellen dat het electoraal gelazer geeft; dat dit koren is op de molen van de eurosceptici. Een burgerinitiatief om de overdracht van bevoegdheden aan ‘Brussel’ per referendum voor te leggen aan het volk, haalde in januari de Tweede Kamer.

In De Balie koos Wouter Bos voor de vlucht naar voren. Het democratisch gat kon alleen nog worden gedicht door de burger een radicaal referendum voor te leggen: in of uit de Europese Unie. Een keuze voor Europa betekent ook automatisch een ‘ja’ voor alle integratie die nodig is voor een levensvatbare euro. Dan verder ook geen gezeur. (Uit de koker van Bos een opmerkelijk voorstel; als PvdA-leider liep hij in 2005 een referendum-trauma op toen zijn pro-Europa campagne uitliep op een massaal ‘nee’ tegen de Europese Grondwet.)

Griekse schulden kwijtgescholden

Het tweede feit waar de economen het in de Balie over eens waren: de schulden van Griekenland. Die blijken in de praktijk zo goed als kwijtgescholden. De looptijden worden steeds verlengd, de rente is bijna nul en in Brussel verwacht niemand dat ze worden terugbetaald.

Logisch dat een euroscepticus als Ewald Engelen dit concludeert. Maar dat topambtenaar Bernard ter Haar het zonder aarzelen bevestigt, is saillant - Ter Haar is een van de opstellers van het Verdrag van Maastricht, geboorteakte van de euro.

Over kwijtschelding van Griekse schulden wordt de burger niks gevraagd. Liever niet, want die zegt ‘nee’ - waardoor ook Premier Rutte ‘mordicus’ tegen kwijtschelding is. Maar het brengt ons in een surrealistische situatie: terwijl het democratisch tekort wordt beweend, worden belangrijke besluiten onverminderd buiten de burger om genomen.

De vraag aan de zeventien topeconomen had misschien een andere moeten zijn. Niet: hoe repareer je het democratisch tekort? Maar: schiet de democratie hier tekort? Democratie is één van die goede dingen waar je nooit genoeg van hebt, zo is het gangbare idee, maar Californië is intussen door een teveel lamgelegd. Wat het beste is op de lange termijn, daar is langs democratische weg moeilijk een meerderheid voor te krijgen. Hebben zeventien topeconomen in De Balie een oplossing gezocht voor het verkeerde probleem?