David J. Peterson ontwierp de talen die gesproken worden in Game of Thrones. ‘Om het authentiek te maken, heeft een taal historische diepte nodig.’

Op 9 juni eindigde in de VS het derde seizoen van de HBO-fantasyserie Game of Thrones. Aan het eind van de enerverende slotaflevering spreekt koningin Daenerys Targaryen het door haar bevrijde slavenvolk van de stad Yunkai toe: ‘Daerves jevys tepagon yne sytilibos daor. Jemele meri sytilibas. Lo ziry arli jaelat, jamelo syt ziry mazemagon jemo bevilza. Tolvies jemys.’

Dat is Hoog-Valeryaans en betekent: ‘Het is niet aan mij u uw vrijheid te geven. Uw vrijheid behoort toe aan u en u alleen. Als u haar terugwilt, moet u haar zelf nemen. Ieder van u.’

Het volk reageert met een gescandeerd, aanzwellend: ‘Mhysa! Mhysa!’
De koningin, ongerust, tot haar tolk: ‘Wat betekent dat?’ Tolk: ‘Dat is Oud-Ghiscari, het betekent “moeder”.’

Opluchting alom, de camera zwenkt omhoog tot overzichtsbeeld van koningin omringd door liefhebbend volk, de aftiteling start.
 

overtuigende taal

Het Hoog-Valeryaans bestaat net als het Dothtraki alleen in de fictieve koninkrijken van Game of Thrones, maar de talen hebben een volledig ontwikkelde grammatica en uitgebreide woordenschat. Als volgend jaar het nieuwe seizoen uitgezonden wordt, zullen we wellicht ook kennismaken met het Oud-Ghiscari. Dat moet ook wel: de fanatieke fanschare laat zich niet afschepen met exotisch klinkend gebrabbel.

Game of Thrones is gebaseerd op de boeken van George R.R. Martin. Diens grote voorbeeld J.R.R. Tolkien schreef zijn boeken over Midden-Aarde eigenlijk in eerste instantie om zijn zelfbedachte talen een leefwereld te geven. Martin niet, hij bedacht een stuk of wat woorden Dothraki en ging toen verder met het uitwerken van ingewikkelde verhaallijnen en opvoeren van honderden verschillende personages.

Toen betaalzender HBO besloot de populaire boeken te verfilmen, werd snel duidelijk dat de exotische volkeren een overtuigende taal nodig hadden. Daarom wendden de producenten zich tot de Language Creation Society: een internationale gemeenschap van liefhebbers die zich bezighouden met het ontwikkelen van zelfbedachte talen.

HBO schreef een wedstrijd uit, een kolfje naar de hand van voorzitter David J. Peterson (32). Hij werkte twee maanden lang elke dag twaalf tot veertien uur aan de ontwikkeling van het Dothraki. De producenten kregen een vuistdik pak papier op hun bureau: de vocabulaire van zo’n 2000 woorden, de grammatica en de vertaling van de dialogen uit de pilotaflevering. Om de correcte uitspraak te laten horen, nam hij de honderden zinnen op.

Toch vond Peterson die wedstrijd eigenlijk een verachtelijke manier van doen. ‘Er was geen enkele beperking aan de opdracht gesteld. Het kostte gigantisch veel tijd. Ik had het twijfelachtige geluk dat ik op dat moment werkloos was.’

hiërogliefen

De Californiër vindt het geen enkel probleem om ’s avonds laat op te blijven zodat we in de Nederlandse ochtend met hem kunnen skypen. We zien hem in een studentikoos aandoend appartement. Achter hem een slordig opgemaakte slaapbank, aan de muur oorkondes en prenten van hiërogliefen. Voor we aan het interview beginnen, wil hij nog het een en ander weten. Hoe je mijn achternaam uitspreekt, en het woord ‘huis’. Hij kopieert de klanken feilloos. ‘Die Nederlandse tweeklanken vind ik zo lastig. Net als de naam van jullie luchthaven. That just blows your mind.’

Nog verbluffender is de talenkennis en -liefde van Peterson. ‘Ik werd op een ochtend wakker en besloot dat ik zoveel mogelijk verschillende talen wilde leren. Dus ik begon thuis Frans en Latijn te studeren. Het jaar erop koos ik Duits als schoolvak. Op de universiteit leerde ik Arabisch, Russisch, Esperanto, Frans en midden-Egyptische hiërogliefen. Als postdoc heb ik ook Amerikaanse gebarentaal geleerd. Ik had graag nog Japans, Spaans en Turks erbij willen nemen, maar dat paste helaas niet in mijn studieroute. Ik had als hoofdvakken namelijk Engelse letterkunde en taalwetenschappen.’

Gevraagd naar zijn favoriete talen beginnen de ogen van Peterson te glimmen. ‘Ik ben echt verliefd geworden op het Arabisch. De drieconsonantenstructuur van Semitische talen is zo anders dan wat we het Westen kennen. Ook het Hawaïaans vind ik schitterend.’

Er volgt een begeesterde en gedetailleerde uitleg van de schoonheid van de evolutie van het uitspraaksysteem. ‘Mijn liefde voor taal zou je kunnen vergelijken met die van een lepidopterist; iemand die vlinders bestudeert. Schrijver Vladimir Nabokov bijvoorbeeld. Hij was een groot liefhebber van vlinders en bestudeerde ze nauwkeurig. En hij heeft ook eens een zeer accurate tekening gemaakt van een mogelijke vlindersoort. Een die niet bestaat, maar die zomaar had kunnen voorkomen in de natuur.’

conlangers

En zo zijn we bij Petersons huidige werk aangekomen: het ontwerpen van talen. ‘In 2000 kwam ik op het idee om zelf een taal te bedenken. Toen dacht ik eigenlijk dat ik de enige was. Ik had een vak Esperanto gevolgd, dus ik wist dat het concept bestond, maar ik had geen idee dat er wereldwijd zo veel mensen talen ontwikkelen, zeker niet voor hun plezier.’

Bij de Language Creation Society vond hij verwante zielen: de conlangers (naar constructed language). Sommige conlangers verzinnen een taal om een theoretisch concept uit te werken, zoals een taal zonder werkwoorden. Maar de meeste proberen natuurlijke taal zoveel mogelijk te benaderen. Ze baseren hun systemen op de historische taalkunde en kennis van bestaande talen die uit contact tussen verschillende groepen sprekers zijn ontstaan.

‘Het is een heel warme en open gemeenschap,’ zegt Peterson. ‘Iedereen deelt zijn werk en moedigt elkaar aan. Sommigen werken hun hele leven aan één bepaalde taal. Anderen, zoals ik, beginnen steeds weer aan een nieuw project.’

Op zijn website staan dertien talen beschreven die Peterson zelf ontwierp. Daaronder Zhyler, een taal gebaseerd op het Turks met 57 naamvallen – een eerbetoon aan de verpakking van Heinz’ ketchup (‘57 varieties’). Verder heeft hij een eigen gebarentaal ontwikkeld en de toontalen Sheli – waarin alleen klanken voorkomen die Peterson echt mooi vindt – en Njaama, geïnspireerd door de muziek van de Senegalese zanger Baaba Maal. En passant maakte hij ook nog een alternatieve spelling voor het Engels.

scheldwoorden

Die creativiteit liet hij ook los op de eerste taal die hij voor Game of Thrones ontwierp, het Dothtraki. Voor hij aan de slag ging, verdiepte hij zich in de cultuur van het wilde nomadenvolk. ‘Om het authentiek te maken, heeft een taal historische diepte nodig.’

De Dothraki kennen unieke metaforen en scheldwoorden. ‘Je loopt als een klein jongetje’ is een zware belediging voor het volk dat zich altijd te paard voortbeweegt. Peterson baseerde zich voor de uitspraak op de handvol woorden die Martin in zijn boeken zette. ‘Vervolgens ging ik te werk als altijd. Klanksystemen in natuurlijke talen schikken zich in bepaalde structuren. Toen ik de eerste klanken had, kon ik de rest als het ware invullen.’

Peterson baseerde het bijvoeglijk naamwoord dat ‘vriendelijk’ of ‘goed’ betekent op de naam van zijn vrouw Erin. Daarvan komt weer het werkwoord ‘erinat’ (goed zijn) en het zelfstandig naamwoord ‘erinak’ (dame). Het woord voor ‘vriend’ baseerde hij op de naam van zijn overleden kat Okeo.

Het Dothraki kent nu ongeveer 4000 woorden. Nog steeds maar een fractie van een natuurlijke taal, maar de cast van Game of Thrones kan er prima mee uit de voeten.

In tegenstelling tot zijn collega-conlangers kan Peterson zijn eigen kunsttaal echt gesproken horen worden. De opzwepende Dothraki-speech die krijger Drogo in seizoen één gaf is onder de fans een klassieker geworden. Toch lijkt het spelen met taal Peterson meer voldoening te geven dan het feit dat miljoenen mensen zijn creatie nu horen.

‘Als een taal alleen nog maar van jezelf is, weet je precies hoe hij moet klinken. Maar bij meerdere sprekers is er altijd variatie. Je beste vriend kan heel anders praten dan jij, ondanks dat je allebei dezelfde taal vloeiend spreekt. Toen ik Dothraki voor het eerst hoorde spreken door de acteurs, was dat een heel desoriënterende ervaring. Ze maakten foutjes, maar zelfs als ze alles goed uitspraken, dacht ik nog: dat is niet hoe het in mijn hoofd klinkt.’

Ook wat er gebeurt in de montagekamer kan Peterson frustreren. ‘De editors weten niet wanneer de acteurs de tekst juist hebben uitgesproken. Dus soms belandt er een scène in de eindmontage waarin de acteur een foutje heeft gemaakt.’

Latijn

In de eerste twee seizoenen van Game of Thrones hoorden we vooral de rauwe klanken van het Dothraki, in het derde kwam het melodieuzere Hoog-Valeryaans aan bod. Daar was Peterson alvast mee begonnen, toen hij leenwoorden nodig had in het Dothtraki voor zaken waar het primitieve volk geen naam voor kon hebben. Hoog-Valeryaans heeft in het rijk van Game of Thrones ongeveer dezelfde status als het Latijn in het oude Europa. De taal kent acht naamvallen en vier grammaticale geslachten. Het woord tresy (dochter) vernoemde Peterson naar zijn 3000ste volger op Twitter.

Peterson heeft van zijn hobby zijn beroep kunnen maken. Hij is bezig met meer projecten in Hollywood. Hoe is het om als nerd uit de taalwetenschap in de entertainmentindustrie te werken? ‘Ik denk dat dit beter bij me past dan een academische carrière. In Hollywood weten ze niet zo goed wat ze met me aanmoeten. Maar iedereen is zó aardig. Dat komt misschien ook omdat ik voor niemand een bedreiging ben.’

De andere conlangers zullen daarentegen vast graag zijn baantje hebben. ‘Het zou geweldig zijn als er meer mogelijkheden voor ons waren. Natuurlijk is er geen nieuwe taal nodig voor een gewone romantische comedy. Maar ik hoop wel dat de aandacht die Game of Thrones heeft gekregen ervoor zal zorgen dat dit als een serieus beroep wordt gezien. Dat meer series en films waar een kunsttaal inpast, die ook krijgen. Dan ontstaan er carrièremogelijkheden voor mijn collega’s. Er wordt zo veel mooi en interessant werk gedaan. Hopelijk vragen studio’s niet meer aan een willekeurig iemand om wat woordjes te verzinnen.’