Fantomendans in ultramarijn en cadmiumrood

Dit kan dus. Dat je een schilderij door en door kent. Elke vierkante centimeter hebt bestudeerd, uitvergroot, je eigen gemaakt. Dat je uit zestigduizend beelden van dat schilderij een film creëert. Dat je die film voor het eerst ziet samen met de muziek die ervoor is gecomponeerd. En dus ook de muziek voor het eerst hoort samen met de film: een voortdurend van kleur en vorm veranderend schilderij van Gerhard Richter.

En dat je dan totaal nieuwe dingen opvallen.

‘Ik zag kleuren anders bewegen,’ zegt Corinna Belz (63). ‘Ik zag een groene lijn die ik zonder de muziek over het hoofd had gezien, omdat er in dat schilderij zoveel interessante dingen tegelijkertijd gebeuren. De muziek stuurt je blik. De muziek beïnvloedt je stemming, bepaalt wat en hoe je ziet.’ Maar ook omgekeerd: ‘Het feller of donkerder worden van kleuren, het langzamer of sneller vervormen van patronen, het maakt dat je oor zich anders naar de muziek richt.’

Het is een van de bijzondere gewaarwordingen bij Richters Patterns, de samensmelting van muziek, film en schilderkunst waarmee het Holland Festival op 7 juni opent: dat je kunt luisteren naar een schilderij en kunt kijken naar muziek.

Ensemble Musikfabrik benaderde de schilder Gerhard Richter in 2016 ter gelegenheid van het 25-jarige bestaan van het muziekgezelschap. Richter, beroemd door onder meer zijn ‘uitgeveegde’ portretten (waaronder de serie 18. Oktober 1977 over de Rote Armee Fraktion), had kort daarvoor samen met Belz geëxperimenteerd met een korte film die is gebaseerd op een van zijn abstracte schilderijen. Met Belz zou hij nu zo’n film van 32 minuten maken. Componist-producer Marcus Schmickler werd benaderd voor de muziek – die soms gelijk op loopt met de beelden en er dan weer mee botst.

Wie beter had Richter kunnen vragen dan Corinna Belz? De filmmaker kent zijn oeuvre op haar broekzak. Ze maakte drie documentaires over hem, waarvan Gerhard Richter - Painter (2011) de bekendste is. Daarin krijgt Belz de mediaschuwe Richter (‘Het is het ergste wat er is: schilderen wanneer ik word geobserveerd’) zo ver dat hij haar toestaat hem te filmen terwijl hij aan een serie abstracte doeken werkt. Het levert unieke beelden op: de meesterschilder die brede banen verf over zijn doeken smeert ­– citroengeel, cadmiumrood, ultramarijn blauw, titaniumwit. En dan met een rakel, een enorme spatelachtige balk, steeds nieuwe verflagen over de lengte of breedte van het schilderij schraapt. Zo mengt Richter de kleuren op het doek, laat hij grillige patronen ontstaan, en die typisch streperige vegen. Zonder vooropgezet plan.

Voor de film diende het abstracte schilderij 941-5 uit 2015 als basis. ‘We gebruikten een principe dat Richter ook toepast in zijn boek Patterns,’ vertelt Belz aan de telefoon vanuit Keulen. ‘We delen een beeld van het schilderij verticaal in tweeën, spiegelen de delen, en herhalen dat. Delen het door vier, acht, zestien, en zo verder.’ Zo ontstaan eerst grote ornamentele patronen, vergelijkbaar met beelden uit een Rorschachtest. Maar allengs worden de patronen fijner, totdat aan het eind alleen horizontale strepen zichtbaar zijn, zoals in Richters Streifenbilder. Maar dan (schijnbaar) bewegend. Belz: ‘Zoals een landschap dat je uit het raam van een hogesnelheidstrein ziet.’

Anders dan in Belz’ documentaires kwam aan deze film geen camera te pas. De film is gemaakt in de computer. Editor Rudi Heinen ontwikkelde een speciaal programma waarin de zestigduizend beelden konden worden verwerkt. Pixel voor pixel voltrekken zich de veranderingen in het schilderij, worden lagen over elkaar heen gelegd. Sommige fases gaan langzaam, andere weer snel. Belz: ‘Er is geen beweging, maar je neemt het wel als beweging waar.’

Wie voor het enorme filmscherm (minstens twaalf meter breed) plaatsneemt, voelt zich opgenomen door het schilderij, belooft Belz. En ziet kleuren, vormen, dieptes ontstaan – alsof Richter met zijn rakel over het beeld gaat. Soms waren er verrassingen, ook voor haar: ‘Dan krijg je het gevoel dat je gezichten van fantomen ziet opdoemen.’ Ook opmerkelijk: ‘We hebben dezelfde methode op een willekeurige foto uitgeprobeerd. Er gebeurde niks. Maar de diepte, de enorme kleuren- en vormenrijkdom van Richters schilderij overleven dit digitale proces.’

Hoe deze film in het oeuvre van Gerhard Richter past? ‘De film heeft raakvlakken met zijn schilderijen,’ zegt Belz. ‘Maar het is wel een film, en dus geen vertrouwd medium binnen Richters oeuvre. Bovendien hebben wij in dit project samen beslissingen genomen. Het staat dus ook buiten zijn oeuvre. Al gaan we voor 2019 weer een film maken, waarvoor Steve Reich muziek componeert.’

En hoe we deze film in het oeuvre van Corinna Belz moeten zien? Ze lacht: ‘Het is een nieuw pad. Bij een documentaire maak ik me bijvoorbeeld druk om psychologische processen met betrekking tot de hoofdpersoon. Wanneer je onderwerp een foto van een kunstwerk is, heb je heel andere problemen.’

Ze constateert dat documentaires zich in vorm en aanpak steeds meer naar bioscoopfilms voegen. ‘Ik vind dat niet zo boeiend. Ik denk dat werkelijk nieuwe ideeën over film kunnen ontstaan door te bestuderen hoe kunstenaars werken – over structuur, over het toelaten van toeval. Voor mij werkt deze film bevrijdend.’