Een verhaal dat zich loszingt van tijd en ruimte. Een queeste naar de diepste zielenroerselen van een eenzame mens. De levenszin ligt voor het grijpen, of je die nu moet ontfutselen aan de duivel of God zelve. Een Winterreise, die angst inboezemt en uitmondt in een nachtelijke wandeling naar hoopgevend licht. Franz Schubert en dichter Wilhelm Müller hadden niet kunnen bevroeden dat hun bespiegelende liedcyclus zulke diepe sporen na zou laten. Voor menig liedzanger is de Winterreise de mythische Olympus die, hoe je het ook wendt of keert, eenmaal bedwongen moet worden. De Duitse bariton Dietrich Fischer-Dieskau nam maar liefst tien verschillende versies op, en voor veel muziekliefhebbers spant hij qua dictie en zeggingskracht nog altijd de kroon.
De laatste jaren is er eindelijk een waardige troonopvolger van Fischer-Dieskau in zicht. Met zijn moderne, melancholieke liedinterpretaties loodst de Duitse bariton Matthias Goerne (1967) het werk van Schubert de 21ste eeuw binnen. Studies volgde hij bij Elisabeth Schwarzkopf en natuurlijk Fischer-Dieskau. Sinds hij in 1997 zijn operadebuut maakte, is Goerne een veelgevraagd man op alle wereldpodia. Het doorwrochte twintigste-eeuwse operarepertoire is hem op het lijf geschreven, van Alban Bergs Wozzeck tot Paul Hindemiths Mathis der Maler.
Binnen het liedrepertoire heeft Goerne zich een status aparte verworven. Hij zit deze intieme kunstmuziek dicht op de huid, laat klanken vibreren en jaagt je de rillingen over de ruggengraat met zijn bezielde toon. Het label Harmonia Mundi geeft Goerne vrij spel en een monumentale Schubert Edition ziet het licht. Komend najaar rondt Goerne zijn indrukwekkende cd-cyclus af met een langverwachte nieuwe versie van de Winterreise. En dit alles in het kielzog van een wel heel uitzonderlijke concerttournee van de Winterreise. Vanaf juni gaan Goerne en zijn pianist Markus Hinterhäuser op pad met de Zuid-Afrikaanse kunstenaar William Kentridge. Alle 24 liederen zijn door de eigenzinnige Kentridge voorzien van animaties en collages, die live geprojecteerd worden. De driedimensionaal dansende houtskooltekeningen lijken gemaakt voor de bezonken schemerwereld die Schubert oproept in zijn liederen. Stemmige animaties in het filmische zwart-wit van het zielkrassende houtskool. Goerne kan zijn enthousiasme voor deze nieuwe Winterreise-productie amper onderdrukken. ‘In Zuid-Afrika hebben we al veel doorgesproken. Veel kan en wil ik er nog niet over verklappen maar Kentridge heeft zo zijn eigen visuele ideeën bij Schuberts Lieder. En die hoeven niet altijd met die van mij te stroken. Interessant wordt het zeker.’
De Duitse bariton Matthias Goerne brengt een spectaculaire uitvoering van Schuberts liedcyclus Winterreise. Alle 24 liederen zijn door de Zuid-Afrikaanse kunstenaar William Kentridge voorzien van animaties en collages, die live geprojecteerd worden.
pijnlijke gevoelens
Goerne heeft Schuberts melancholie door de aderen stromen. De Winterreise heeft hem zijn hele stormachtige carrière vergezeld. Als jongeman nam Goerne het werk al op met pianist Alfred Brendel. Nu lijkt hij pas rijp voor de werkelijke diepte van Schuberts meesterzet. Voor Goerne is de Winterreise een levenswandel vol hoop. ‘Een verhaal dat alleen maar aan betekenis wint naarmate je zelf ouder wordt. De Wanderer blijft ondanks al zijn overpeinzingen en omzwervingen steeds zicht houden op verlossing. Aan het eind ontmoet hij de Leierman, de speelman met draailier. De eerste Mensch die hem begroet en verwelkomt. “Wij lijken op elkaar, zullen we samen verder gaan?” lijkt hij aan te geven. De wil om het levenspad te vervolgen is weer terug.’
Tijdens een uitvoering van de Winterreise woelt het ook in het hoofd van Goerne. ‘Allerlei pijnlijke gevoelens overvallen je: het verstoten zijn, het zoeken naar geborgenheid en het knagend verlangen naar nabijheid. Met routineus het podium opstappen kom je er niet. Je moet Schuberts liederen met grote innerlijke ernst interpreteren. Het is volkomen tijdloos en actueel, muziek die niet gehoorzaamt aan modegrillen en vanuit de diepste kern de menselijke conditie belicht en begrijpt.’
Goerne snapt wel waarom iedereen altijd weer teruggrijpt op de Winterreise. ‘Schubert weet heel direct de kern te raken met zijn liederen. Je hoeft geen grote intellectuele hobbels te nemen om zijn muziek te ondergaan, het gaat rechtstreeks naar het hart.’
Met een vanzelfsprekende kalmte en diep sonoor baritongeluid scheert Goerne langs de toppen van Schuberts liedkunst. Zijn interpretaties kenmerken zich door een zacht aangezet legato waardoor klanken nog meer kunnen ademen. Een naadloze dictie met helder stuiterende medeklinkers is geen hoofdzaak, Goerne zoekt eerder de verleidelijke en weldadige klank die tot luisteren dwingt. Zijn opnames klinken ruimtelijk en met een scherp oor voor finesse. ‘Het volle klankspectrum is bij mij erg belangrijk,’ merkt Goerne op. ‘Tijdens het zingen moet ik horen hoe ik uitadem en de lucht naar buiten stroomt. Een opname moet de gezongen klank in alle details vangen. Ieder klein geluid, iedere ademtocht, iedere verkleuring.’
'Je moet Schuberts liederen met grote innerlijke ernst interpreteren. Het is volkomen tijdloos en actueel, muziek die vanuit de diepste kern de menselijke conditie belicht en begrijpt.'
creatieve impulsen
Op tournee of voor cd-opnames kiest Goerne bewust voor andere begeleiders. Zo heeft hij de Winterreise al uitgevoerd met pianisten als Eric Schneider en Christoph Eschenbach. Voor zijn optredens op het Holland Festival laat hij zich vergezellen door de veelzijdige Markus Hinterhäuser, een Oostenrijkse pianist die zowel thuis is in het klassieke liedrepertoire als ultramodern werk van Morton Feldman of Galina Oestvolskaja. ‘Een buitengewoon intelligente en sensitieve begeleider, met een groot gevoel voor articulatie en klankverfijning,’ weet Goerne. ‘Iedere pianist geeft me weer nieuwe creatieve impulsen. Pianisten prikkelen me met kleine persoonlijke wrijvingen over een interpretatie of verschillende ideeën over klank. Dat brengt de materie tot leven.’
Uitdagingen aangaan is een tweede natuur voor Goerne. Grasduinend door de revolutionaire vroeg-twintigste-eeuwse muziek stuitte Goerne op de wat verwaarloosde liederenschatkist van Hanns Eisler (1898-1962). Een maatschappelijk geëngageerd componist die op de socialistische barricades sprong met politiek theatermaker Bertolt Brecht. Het al lang vervlogen Oost-Duitse volkslied is nog door hem neergepend. Maar Eisler is meer, en Goerne heeft nu al enkele cd’s gevuld met liederen van zijn hand. ‘De helderheid van Eislers ideeën staat nog pal overeind. Hij is voor mij een van de allergrootste liedschrijvers,’ klinkt Goerne beslist. Een vergelijking met Schubert is snel gemaakt. ‘Krachtige en eenvoudige liedmelodieën met een voor iedereen begrijpbare tekst. Net als Schubert weet Eisler waar het om draait: muziek met een hart, gemaakt voor de mensen.’
Muziekgebouw aan ’t IJ
Winterreise
25 en 26 juni, 20.30 uur