‘The times - they are a’ changin’ - Toch?

Nee hoor, deze afbeelding is vandaag alweer 61 jaar oud. De vrouw heette Rosa Parks. Op 1 december 1955 weigerde ze na een lange dag werken haar plek in de bus af te staan aan een witte passagier. Een enorme provocatie, want zwarten moesten destijds opstaan voor witten, en dus greep de politie in. Alleen houdt het verhaal daar niet op. Parks’ arrestatie zette in de VS grote protesten in gang die jaren zouden duren. En ja hoor, van het een kwam het ander. Eerst schaften de Verenigde Staten de rassenscheiding in bussen officieel af in 1956. Niet lang daarna, in 1964, ging zelfs de gehele Amerikaanse wetgeving rond rassensegregatie op de schop.

Wat voor lessen kunnen we trekken uit dit verhaal? Allereerst is het verleidelijk om, met de kennis van nu, Parks’ triomf te zien als een bewijsstuk voor de theorie dat de wereld echt wel beter wordt. Alsof we passagiers zijn van de trein van de progressie, die rustig voortrolt richting almaar betere tijden. Tuurlijk, er is nog steeds van alles mis in de wereld, maar langzaam maar zeker komen we er wel. Dat wettelijke rassensegregatie tot het verleden behoort, voelt vandaag de dag niet alleen juist maar vaak ook logisch. Leve het voortschrijdend inzicht van de mensheid! Driewerf hoera voor de vooruitgang!

Lange tijd is dit Verlichtingsideaal, dat de geschiedenis zal leiden tot burgerrechten, gelijkheid en vrijheid voor elk rationeel individu, toonaangevend geweest in hoe we in het Westen naar de wereld kijken. Er heerste een ongebreideld vertrouwen in de vooruitgang. Met als kers op de taart het essay “The End of History” van Francis Fukuyama uit 1989, waarin de westerse kapitalistische liberale democratie werd uitgeroepen tot overwinnaar van de geschiedenis.

Maar wacht eens even, we weten inmiddels dat dit te mooi is om waar te zijn. In de twee decennia na 1989 vierde chaos hoogtij. Oorlogen en genocides spuwden vooruitgangsdenkers midden in het gezicht, en de toenemende economische ongelijkheid en corruptie van nauwelijks gereguleerde financiële instituties bezorgden hen daarna een fikse kater.

Toch konden veel optimisten deze gebeurtenissen nog steeds vergoelijken: het waren onregelmatigheden, kleine weeffouten van een best wel aardige manier van de wereld inrichten.

Tot Trump. Met een klap deed de verkiezingszege van deze racist/populist/fascist/opportunist/misogynist (doorhalen wat niet van toepassing is) de laatste overblijfselen van het optimistische wereldbeeld ineenstorten. Niet alleen in landen zoals Turkije of Rusland bleek het niet meer zo lekker te gaan met de vooruitgang. Zelfs in het Westen, het zogenaamde bastion van de beschaving, kon een racist aan de macht komen. Dit jaagt ons, de zelfverklaarde progressieven, angst aan. Zijn we terug bij af? 

Ook in Nederland dachten we tolerant te zijn. Wij zaten zelfs helemaal voorin die vooruitgangstrein, met onze zogenaamde kleurenblinde wereldbeeld en tolerante inborst. Maar hoe graag we ook willen geloven dat afkomst en huidskleur er niet toe doen in de maatschappij, toch leven we niet in een post-raciale samenleving. Hoe verklaar je anders dat zwarte mensen meer te vrezen hebben voor de politie? Denk aan de arrestatie van rapper Typhoon vanwege zijn dure auto. Of wat maak je anders van de haatcampagne tegen Sylvana? Wanneer een Nederlandse zwarte vrouw kritiek heeft op een Nederlandse traditie moet zij het land maar uit omdat ze niet Nederlands genoeg is.

Nu zou je kunnen stellen dat de radicale reacties op Sylvana, of de hevigheid van het Zwarte Piet debat, te wijten zijn aan een paar verstokte eenlingen. Maar kijk eens verder, een duik in de geschiedenis laat juist zien dat onze wereld vol zit met sporen van eeuwenlange witte overheersing. Nederland bezat bijna vierhonderd jaar een groot koloniaal rijk en de erfenis  hiervan werkt nog altijd door in onze cultuur, economie en instituties, waardoor minderheden moeilijker stages vinden, ze minder goed op school presteren en er verschil bestaat in de manieren waarop witten en zwarten gerepresenteerd worden in de media. Kortom: we ervaren in de praktijk voortdurend dat er wel degelijk verschillen bestaan.

Onze zogenaamde kleurenblindheid - gekoppeld aan dat rotsvaste vertrouwen in universele vooruitgang - werkt zelfs averechts. Want wanneer we ontkennen in groepen te denken, weigeren we misstanden aan te kaarten en kunnen we ze ook niet corrigeren. Dit wil niet zeggen dat elke Nederlander diep van binnen stiekem een racist is, maar wel dat we beschuldigingen van racisme wel heel makkelijk wegwaaien. Alleen wanneer we toegeven dat we soms in groepen denken, kunnen we een gesprek hierover aangaan. Sterker nog: door het mooie Nederlandse tolerantiesprookje staan we misschien juist wel verder van vooruitgang af dan andere landen.

Betekent dit dat het vooruitgangsdenken geheel de prullenbak in moet? En wat doen we dan, handen in de zakken en afwachten maar? Op een nieuwe Rosa Parks, een rolmodel dat (niet) opstaat voor een rechtvaardigere wereld met gelijke rechten voor iedereen? Inderdaad lijkt de tweede les van Parks’ verhaal te zijn dat de geschiedenis zomaar om kan slaan door een toevallige actie van een individu - een zwarte vrouw, bovendien.

Maar ook hier kunnen we vraagtekens bij zetten. Parks’ beslissing was namelijk niet slechts een spontane opwelling. Nee, achter deze plotselinge rebellie ging de jarenlange voorbereiding van een ambitieuze en grootschalige organisatie schuil: de National Association for the Advancement of Colored People. Jaar in jaar uit smeedden zij plannen voor het afbreken van de witte onderdrukking en Parks bleek hun ideale vertegenwoordiger te zijn. Het beste middel tegen de rassensegregatie? Dit bleek niet toeval, maar collectieve actie. Hoewel Parks’ moed buiten kijf staat, valt het beeld van het individu dat eigenhandig de wereld veranderde snel te ontkrachten. Zo simpel is het namelijk nooit.  

Vooruitgang ligt helaas niet vast in de wetten van de geschiedenis. Ook is het niet iets dat van de een op de andere dag plaatsvindt, doordat een individu het ondenkbare durfde te doen. Vooruitgang is niet vanzelfsprekend. Integendeel, het is hard werken. De manier waarop een samenleving is ingericht, de ideeën die wij delen over wat goed en rechtvaardig is; dit alles komt voort uit complexe economisch-historische processen en diepgewortelde sociale normen. Maar gelukkig is de geschiedenis, net zoals de vooruitgang, deels ook maakbaar: door middel van bewuste acties, politieke strategieën en gesprekken over hoe we willen samenleven en op welke manier we daar komen.