Argos
Stiekema versus Organon
Inleidende teksten
Tekst 1
Vorige week deed de kantonrechter in Amsterdam uitspraak in de zaak Stiekema versus Organon. Een voorlopig einde aan een jarenlang durend conflict. Een conflict tussen een onderzoeker die vast hield aan zijn ethische principes, en Nederlands grootste pillenfabrikant Organon, die daar niet van gediend was. Argos deze week met een reconstructie van een loopgravenoorlog met verstrekkende consequenties.
Tekst 2
Het verhaal begint eind juni als we in ons postvak een dikke enveloppe vind. Afzender: onbekend. In de enveloppe zitten honderden pagina's aan geheime documenten. Tenminste dat staat op iedere pagina in grote letters: confidential.
Geluid geblader
We beginnen te lezen. De documenten gaan over een onderzoek op mensen. Codenaam Pentua. Een grote internationale studie, die in meerdere Europese landen wordt uitgevoerd. Opdrachtgever: Het Nederlandse farmaceutische bedrijf Organon. Het gaat om een studie naar een nieuw medicijn dat gebruikt wordt bij zogenaamde Instabiele Angina Pectoris. Patiënten met deze hartkwaal hebben een verhoogd risico op een hartinfarct.
Tekst 3
We worstelen ons door de dikke berg wetenschappelijke rapporten. En langzaam wordt duidelijk dat de stukken een alarmerende boodschap bevatten. De Pentua-studie wordt gedaan om te kijken wat de optimale dosering is van een nieuw medicijn, met de ingewikkelde naam Pentasaccharide. In een van de documenten waarschuwt Organon-onderzoeker, de arts Koos Stiekema voor de onaanvaardbare risico's die aan dit experiment kleven.
Tekst 4
Stiekema ontwierp de opzet van het Pentua-onderzoek, en schreef dat op in een zogenaamd protocol. Maar uit de stukken blijkt dat hij een hoogoplopend conflict kreeg met Organon over de te testen dosering van het nieuwe medicijn. Stiekema vreesde dat er met de onderzoeksopzet zoals Organon die voorstond, er doden zouden vallen.
Tekst 5
We proberen met Stiekema in contact te komen. Is het onderzoek al begonnen, willen we weten? En wie heeft zijn zin gekregen: Organon of Stiekema? En hebben er patienten risico gelopen? Keer op keer proberen we de onderzoeker te pakken te krijgen. Maandenlang bellen we enkele keren per week naar zijn huis. Maar Stiekema neemt niet op. En ook op onze e-mails en brieven komt geen reactie. Hij lijkt van de aardbodem verdwenen. Maar we blijven zoeken.
Tekst 6
Ondertussen sturen we de inhoud van de envelop naar Mike Greaves, op dat moment Hoofdredacteur van het gezaghebbende medisch vaktijdschrift, the British Journal of Haematology. We vragen Greaves de stukken te bestuderen. Hij belooft er grondig naar te zullen kijken.
We blijven doorzoeken naar Stiekema. Híj is dan wel onvindbaar, maar uiteindelijk krijgen we toch iemand anders te pakken die bij het onderzoek betrokken was. De hartspecialist Deckers werkte samen met Stiekema aan het Pentua-protocol. Hij vertelt ons dat de resultaten van het onderzoek met het nieuwe medicijn nog geheim zijn. We vragen hem of hij weet waar Stiekema is gebleven?
CITAAT 1:
"Destijds heb ik contact met hem gehad, maar hij is nu weg bij Organon. Hij was inderdaad een van de onderzoekers die het experiment heeft opgezet. Waarom hij is weggegaan weet ik niet. Maar ik meen dat het iets interns was."
Tekst 7
Tot slot vertelt Deckers dat de resultaten van de studie op een groot congres in Amerika worden gepresenteerd.
Tekst 8
Waar Stiekema bang voor was, blijkt niet te zijn gebeurd. Er blijken vooralsnog geen extra doden te zijn gevallen tijdens het onderzoek. Stiekema had blijkbaar ongelijk.
De envelop met documenten belandt in een la. Einde verhaal.
Tekst 9
Maar dan belt Mike Greaves terug, de expert die we enkele maanden eerder vroegen naar de documenten te kijken. Ook hij heeft inmiddels de officiële presentatie van het onderzoek gezien.
De strijd tussen Stiekema en Organon spitste zich toe op de laagste dosering die nog verantwoord te testen is. Stiekema wilde met 4.0 mg. starten. Organon vond een aanzienlijk lagere dosering van 2.5 mg ook nog verantwoord om mee te beginnen. Stiekema vond dat er geen bewijs was dat het medicijn bij die dosering zou werken. En daarom was hij bang dat patienten die aan het onderzoek meededen levensgevaarlijk risico's liepen. Greaves, expert op dit gebied, vindt dat Stiekema zich indertijd wel degelijk terecht zorgen heeft gemaakt. Het feit dat er tijdens het experiment geen doden zijn gevallen doet daar niks aan af.
Tekst 10
Maar als Stiekema gelijk had, waarom is er dan niet naar hem geluisterd? Is Organon door het oog van de naald gekropen? En waarom werkt Stiekema niet meer voor Organon? En waarom is hij onvindbaar?
Tekst 11
We starten de zoektocht naar Stiekema opnieuw. We bellen alle Stiekema's die in het telefoonboek vermeld staan. We stuiten op een oom van Stiekema die een sigarenwinkel in Groningen heeft. Maar hij heeft zijn neef ook al een tijd niet meer gesproken. Via een van de andere Stiekema's komen we bij een kennis terecht. "Ja, een maand geleden heb ik hem nog gezien, laat hij ons weten. Hij zit geloof ik in Afrika." En dat is de plek waar we Koos Stiekema uiteindelijk vinden, in Mozambique om precies te zijn. Stiekema werkt daar als arts bij de Flying Doctors.
Hij is erg verbaasd als we hem benaderen. In eerste instantie wil hij zelfs niet met ons praten, omdat hij, naar eigen zeggen zijn conflict nooit in de publiciteit heeft willen brengen. Maar als hij hoort dat we alle wetenschappelijke stukken al hebben besluit hij na overleg met zijn advocaat ons toch vanuit Afrika te woord te willen staan.
Tekst 12
Wat in 1998 als een meningsverschil begon groeide uit tot een ware juridische loopgravenoorlog. Dat blijkt uit het tweede pak papier, dat ons wordt toegezonden. Deze keer niet geheim, maar met toestemming van Stiekema zelf. Uit het complete juridische dossier wordt duidelijk wat zich de afgelopen jaren precies heeft afgespeeld op het hoofdkantoor van Organon, te Oss
4 december 1998, Brief Stiekema aan Organon:
Tijdens mijn recente afwezigheid (16 november-1december) is Lensing tot de conclusie gekomen dat het huidige Pentua Protocol gewijzigd moet worden. […] Ik wil je laten weten dat de voorgestelde vergaande veranderingen niet acceptabel zijn en daarom niet door mij kunnen worden uitgevoerd. Ik wil je vragen om de noodzakelijke stappen te nemen om deze op dit moment onwerkbare situatie op te lossen
Tekst 14
Als Stiekema in 1998 na een vakantie op zijn werk terug komt blijkt zijn baas het door hem geschreven protocol verregaand gewijzigd te hebben. Stiekema laat meteen schriftelijk weten daar niet mee akkoord te gaan.
Tekst 15
Stiekema krijgt in niet mis verstane bewoordingen te horen dat hij zijn bezwaren moet inslikken.
21 december 1998; Brief Organon aan Stiekema:
Koos: Ik heb je […] laten weten dat ik je niet kan steunen in je volharding van je bezwaren tegen de 2.5 milligram dosering en deze derhalve niet valide acht. Ik heb je dan ook gevraagd niet alleen je bezwaren tegen de betreffende dosering te heroverwegen maar vooral je constatering dat deze keuze onethisch zou zijn te herroepen. Je was daartoe niet bereid. Ik heb je erop gewezen dat de consequenties verbonden aan het handhaven van je stellingname strijdig zijn met je positie en functie, niet alleen als leider van het klinische ontwikkelingsteam maar ook als werknemer bij Organon. Je was niet bereid deze persoonlijke consequentie te trekken en je dienstverband te beëindigen. Ik verzoek je bij deze om je bezwaren tegen de keuze van de 2.5 mg groep in te trekken en op loyale wijze uitvoering te geven aan je taken. Mocht je dit onverhoopt niet doen, dan kan ik dit niet anders zien dan een formele werkweigering, hetgeen ernstige consequenties heeft voor je dienstverband.
23 december 1998. Brief Stiekema naar Organon:
Geachte Heer Bergink: Mijn standpunt moet als mijn definitieve standpunt beschouwd worden, zolang ik niet door onafhankelijke deskundigen van de volstrekte onhoudbaarheid van mijn standpunt overtuigd ben. Dat de consequentie van mijn standpunt is, dat ik niet langer leiding aan de Pentua studie zal kunnen geven […] is vanzelfsprekend. Dat ik daaraan tevens de consequentie zou moeten verbinden om mijn dienstverband bij Organon te beëindigen heeft mij onthutst. In feite komt dit er op neer, dat u meent, dat Organon van een medewerker mag verlangen aan activiteiten zijn medewerking te geven welke die medewerker naar eer en geweten medisch en ethisch onverantwoord acht en kan achten. Tot slot spreek ik mijn bereidheid uit om ander passend werk voor Organon te doen.
Tekst 16
Organon probeert na de laatste correspondentie het conflict op te lossen en nodigt Stiekema uit voor een gesprek met één van de directeuren. Maar de druk wordt verder opgevoerd
23 december 1998. Brief Organon aan Stiekema:
Indien u hier niet toe bereid bent, ben ik genoodzaakt, mede gezien de overweging dat er geen ander passend werk voor u is, maatregelen te treffen die tot doel hebben het dienstverband te beëindigen.
6 januari 1999. Uit gespreksverslag van Organon met Stiekema:
Overeengekomen afspraken:
Punt 1.Er wordt een klein groepje van voor beide partijen acceptabele experts samengesteld
Punt 2. Koos Stiekema formuleert zijn bezwaren
Punt 3. De Experts geven antwoord op de vraag of een 2.5 mg dosering in deze dose-finding studie ethisch is of niet
Punt 4. Koos Stiekema zal zich neerleggen bij het besluit en de studie uitvoeren als de ethiek niet ter discussie blijkt te staan.
Tekst 17
Stiekema laat weten zich neer te leggen bij het oordeel van de onafhankelijke experts.
7 januari 1999. Brief Stiekema aan Organon:
Dan zal ik in zulks een geval mijn standpunt wijzigen en aan de voortgang van de gewijzigde PENTUA studie mijn volle medewerking geven.
Tekst 18
Maar dan blijkt dat Organon een geheel eigen interpretatie heeft van de eerder gemaakte afspraak. Kort na het gesprek wordt Stiekema hiervan op de hoogte gesteld.
Tekst 19
En daarmee heeft het conflict een kookpunt bereikt. Organon raadpleegt toch de door hun voorgestelde deskundigen. Van die experts, te weten Professor Turpie en Professor Hirsh is bekend dat ze al jarenlang banden hebben met Organon. Hun conclusie: Organon heeft gelijk. Daarmee is voor Organon de kous af. Stiekema's ontslag wordt bij de kantonrechter aangevraagd. Maar in de rechtszaak die daar op volgt weet Stiekema verklaringen van experts te overleggen die zijn standpunt wel ondersteunen.
14 mei 1999. Brief Cardioloog dr. Koster van het Academisch Medisch Centrum te Amsterdam. : Inlezen door Marnix
Hoewel pas achteraf met zekerheid conclusies kunnen worden getrokken met betrekking tot de optimale dosering, is het op voorhand waarschijnlijk dat met 2.5 mg in feite voor instabiele angina pectoris een dosis wordt gegeven die als onvoldoende effectief moet worden beschouwd, hetgeen voor de te behandelen patiënten aanzienlijke risico’s oplevert die niet zijn te rechtvaardigen. Ik kan me goed voorstellen dat u daar als medicus bezwaren tegen heeft. Met collegiale hoogachting, dr. R.W. Koster
7 mei 1999. Brief Prof. Briët, hoofd Algemene Interne geneeskunde Academisch medisch centrum te Amsterdam:
Ik meen dat u hiermee een respectabel en goed onderbouwd standpunt inneemt. Het valt te prijzen dat een projectleider voor de industrie uiterst voorzichtig omgaat met de risico’s die patiënten lopen die bereid zijn aan geneesmiddelenonderzoek deel te nemen. Uw aanvankelijke voorstel om de dosis van 2.5 mg eerst dan te beproeven nadat is gebleken dat 4 mg nog werkzaam is, komt tegemoet aan de […] verplichting om zorg te dragen voor de veiligheid van de patiënten. Met vriendelijke groeten, Prof. Dr. E. Briët
Tekst 20
Twee gerenommeerde experts geven Stiekema dus gelijk.
10 juni 1999. Uit de beschikking van de kantonrechter te ’s Hertogenbosch:
“Het staat wel vast, dat Stiekema –al sedert september 1982 bij Organon in dienst als medisch onderzoeker op hoog wetenschappelijk niveau op goede wijze heeft gefunctioneerd. Vanwege de belangen voor de volksgezondheid gelden voor de beroepsgroep waarvan Stiekema deel uitmaakt, hoge professionele wettelijke en buitenwettelijke normen onder meer op medisch/ethisch gebied. Het is mede daarom dat aan Stiekema niet kan worden verweten dat hij vanuit zijn verantwoordelijkheid als professional zijn andersluidende visie kenbaar heeft gemaakt en blijft volhouden.
Naar het oordeel van de kantonrechter nu zijn de mogelijkheden om uit de tussen de partijen ontstane impasse te geraken negatief beïnvloed doordat Organon té spoedig de woorden “consequenties” voor Stiekema en “werkweigering” heeft gebezigd waardoor het verdere overleg tussen partijen onder onnodige druk is komen te staan.
Het ware naar het oordeel van de kantonrechter beter geweest als Organon verdere pogingen in het werk had gesteld om tot andere, ook voor Stiekema acceptabele experts te komen.
Conclusie is derhalve dat Organon als werkgever zeker verwijt treft voor wat de ontstane situatie betreft.
Tekst 21
Stiekema's arbeidsovereenkomst wordt door de rechter ontbonden. Want, zo stelt deze vast, de arbeidsrelatie is zodanig verstoord dat Stiekema niet meer op een normale manier bij Organon kan functioneren. Maar omdat Organon in dit geval 'zeker verwijt' treft kent de rechter Stiekema een veel hogere ontslagvergoeding toe dan gebruikelijk is. Organon moet Stiekema 700.000 gulden betalen.
Tekst 22
De zaak lijkt afgesloten. Stiekema moet zijn biezen pakken. Twee weken voor zijn formele ontslag besluit Stiekema een aantal ethische commissies in te lichten. Die ethische commissie zijn door de overheid als onafhankelijk scheidsrechter ingesteld om te beoordelen of een onderzoek veilig is of niet, en of het ethisch gezien door de beugel kan. Stiekema schrijft een brief.
30 mei 1999. Brief van Stiekema aan de Ethische Commissie:
Via deze brief wil ik u informeren over de ernstige medisch/ethische bezwaren die ik heb tegen een start van de Pentua studie met een dosis van 2.5 milligram in patiënten met ernstige onstabiele angina. De bezwaren zijn vastgelegd in een Position Paper die u in dit schrijven aantreft. Ik vraag u deze bezwaren te overwegen. Hoogachtend, dr. JCJ Stiekema
Tekst 23
Stiekema's brief leidt ertoe dat de start van het Pentua-onderoek in Duitsland en Frankrijk wordt uitgesteld. Binnen de Ethische ontbrandt een discussie op grond van Stiekema's argumenten. Na lang overleg krijgt het onderzoek in Duitsland alsnog het groene licht. De vertraging in Frankrijk bedraagt volgens Organon 5 maanden.
Tekst 24
Als Organon er achter komt dat Stiekema de oorzaak van de vertraging is reageren ze als door een wesp gestoken. Stiekema ontvangt meteen een brief van Organon's advocaat:
15 juli 1999: Brief Organon aan Stiekema:
Door uw handelswijze hebt u mijn cliënte schade berokkend. Het spreekt voor zich, dat mijn cliënte niet zal dulden dat u de voortgang van het onderzoek nog verder in gevaar zult brengen. Om die reden sommeert mijn cliënte u u te onthouden van enige handeling of uitlating die de voortgang van het onderzoek zouden kunnen vertragen of in gevaar zouden kunnen brengen. Inmiddels heeft mijn cliënte als gevolg van uw handelwijze daadwerkelijk schade geleden. Ofschoon die schade nog niet definitief is vastgesteld, kan wel al worden aangegeven dat de schade op dit moment in ieder geval meer dan fl. 700.000 bedraagt. De kantonrechter te 's-Hertogenbosch bij beschikking van 10 juni 1999 de arbeidsovereenkomst tussen mijn cliënte en u met ingang van 1 juli jl. ontbonden onder toekenning van een vergoeding aan u van fl. 700.000,- Mijn cliënte heeft besloten niet tot uitbetaling van het u toekomende bedrag over te gaan.
Tekst 25
Organon claimt dat de vertraging van het onderzoek geld heeft gekost, en stelt Stiekema hiervoor aansprakelijk in een kort geding. Hoeveel geld Organon eist is nog niet duidelijk, maar in ieder geval ligt het bedrag boven de 700.000 gulden. Precies de 700.000 gulden die Organon aan Stiekema moest betalen omdat ze volgens de rechter 'zeker verwijt' trof voor de manier waarop Stiekema was behandeld.
17 augustus 1999. Vonnis van kort geding over uitbetaling 700.000 aan Stiekema door Organon: Lezen door Ronald
De conclusie moet zijn dat de vordering dient te worden afgewezen.
Tekst 26
Organon moet gewoon betalen. Maar daar laat Organon het niet bij zitten. Het bedrijf spant opnieuw een rechtszaak aan. Organon valt vooral over het feit dat Stiekema de brief aan de ethische commissies zonder hun medeweten verstuurde. Inez de Beaufort is hoogleraar medische Ethiek aan de Erasmusuniversiteit in Rotterdam en lid van de Centrale Commissie mensgebonden onderzoek, de centrale Nederlandse ethische commissie. Zij trad op in de rechtszaak tegen Stiekema als getuige/deskundige, en bestudeerde het hele dossier. Zij snapt wel dat Organon boos is over het feit dat ze niet op de hoogte waren van Stiekema's brief.
Uit de Dagvaarding in de zaak Organon tegen Stiekema.
“Eiseres is van oordeel, dat de heer dr Stiekema door de brief te schrijven die hij aan de medisch ethische commissies heeft geschreven, jegens eiseres tekort is tekortgeschoten in de nakoming van op hem rustende verplichtingen krachtens arbeidsovereenkomst. Thans reeds staat vast dat eiseres als gevolg van de handelwijze van de heer dr Stiekema groot financieel nadeel heeft geleden en nog steeds lijdt. Eiseres heeft de heer dr Stiekema bij brief van 15 juli 1999 aansprakelijk gesteld voor de door hem veroorzaakte schade. Ter verzekering van haar vordering heeft eiseres met verlof van de president van de Arrondissementsrechtbank te Amsterdam beslag laten leggen op de heer dr Stiekema toebehorende vermogensbestanddelen”
Tekst 27
Organon laat beslag leggen op het huis van Stiekema. Stiekema had als werknemer van de farmaceut een geheimhoudingsplicht. Door de medisch-ethische commissies in te lichten heeft Stiekema zijn geheimhoudingsplicht geschonden, vindt Organon. We leggen dat verwijt voor aan Professor Mike Greaves, voormalig hoofdredacteur van de British Journal of Haematology, een gezaghebbend brits vaktijdschrift.
Tekst 28
Inez de Beaufort, hoogleraar medische ethiek gaat nog een stap verder.
Tekst 29
Het oordeel van de rechter laat nog even op zich wachten. De advocaat van Stiekema laat ons weten pessimistisch te zijn over de uitkomst. Volgens hem heeft de rechter tijdens de zitting al twee keer laten doorschemeren dat hij Organon gelijk gaat geven. Maar de experts die we over de zaak spreken, waaronder Inez de Beaufort kunnen zich dat niet voorstellen:
Tekst 30
Jane Smith is adjunct hoofdredacteur van The British Medical Journal, een toonaangevend internationaal medisch vaktijdschrift. Ook zij kan zich na bestudering van de zaak niet voorstellen dat Organon de rechtszaak gaat winnen.
Tekst 31
Inez de Beaufort, hoogleraar Medische Ethiek aan de Erasmusuniversiteit kijkt met meer dan professionele nieuwsgierigheid uit naar de uitspraak in deze rechtszaak. Zij benadrukt de grote consequenties die een eventuele veroordeling van Stiekema heeft voor het functioneren van medisch ethische commissies in het algemeen.
4 december 2001. Uitspraak kantongerecht Amsterdam, rolnummer 14549
Vonnis in de zaak: JCJ Stiekema tegen N.V. Organon te Oss: De kantonrechter rechtdoende verklaart voor recht dat Stiekema jegens Organon tekort geschoten is in nakoming van op hem rustende verplichtingen krachtens de arbeidsovereenkomst van 23 februari 1982 en wel zodanig dat hij daarvoor jegens Organon onrechtmatig heeft gehandeld door op 30 mei 1999 de brief te schrijven aan medisch-ethische commissies die hij heeft geschreven en door nadien die brief niet aan te vullen met gegevens waarvan Stiekema wist, althans kon en dus behoorde te weten dat die voor het oordeel van de commissies van belang zijn.
Veroordeelt Stiekema tot vergoeding avn de schade die Organon heeft geleden, lijdt en nog zal lijden door de brief van 30 mei 1999, te vermeerderen met de wettelijke rente over de onderscheiden schadeposten vanaf 22 juli 1999
Verklaart dit vonnis uitvoerbaar bij voorraad.
Tekst 32
Inez de Beaufort, hoogleraar medische Ethiek vindt de uitslag van de rechtszaak onbegrijpelijk. Maar ook andere deskundigen, waaronder Mike Greaves, de voormalige hoofdredacteur van het gezagwekkende British Journal of Haematology, reageren geschockeerd op de uitkomst van de rechtszaak.
Tekst 33
Tot slot Koos Stiekema. Hij hoorde de uitkomst van zijn rechtszaak vorige week in Mozambique waar hij sinds enige tijd als arts aidspatiënten behandelt voor de Amref Flying Doctors.
Tekst 34
Helma van Leeuwen, persvoorlichter bij Organon laat ons desgevraagd weten dat het farmaceutisch bedrijf niet wil reageren op deze uitzending. "Wij doen geen mededelingen over ontslagprocedures van medewerkers, vooral ook om ze te beschermen. Daarnaast, zegt ze, hebben we niks toe te voegen aan de uitspraak van de rechter, daarin is namelijk onomstotelijk komen vast te staan dat meneer Stiekema het bij het verkeerde end heeft"