Argos
Wapenexportvergunning HSA
Deze week lekte uit dat minister Van Aartsen van Buitenlandse Zaken eind april alsnog akkoord ging met een wapenexportvergunning voor het Hengelose bedrijf Hollandse Signaalapparaten (HSA) voor levering van radarapparatuur ter waarde van 81 miljoen gulden aan de Indonesische marine. De economische situatie en de rol van de strijdkrachten in Indonesië zouden volgens de minister zo zijn verbeterd dat niets een vergunning nog in de weg stond. Het bestaan van deze order voor Indonesië werd in december 1995 door Argos onthuld. In Argos vandaag de gang van zaken rond de omstreden order sinds die onthulling. Waarom kon deze HSA-order volgens de vorige minister van Buitenlandse Zaken, Van Mierlo, wel, volgens zijn opvolger Van Aartsen in eerste instantie niet en nu weer wel? Wat is er de afgelopen drie jaar in de praktijk gebeurd? En hoe is Signaal nog meer actief?
----------
Samenvatting:
Argos over Nederlandse wapenleveranties in de jaren negentig aan Indonesië.
In de Tweede Kamer is onlangs beroering ontstaan na de bekendmaking dat het Ministerie van Buitenlandse Zaken in 1998 aan Hollandse Signaalapparaten (HSA) een exportvergunning heeft verstrekt om radarapparatuur te leveren aan de Indonesische marine. De order dateerde al eerder uit 1994, maar HSA wachtte door toedoen van de kritiek van de toenmalige minister voor Ontwikkelingssamenwerking, Jan Pronk, tot 1998 met de officiële aanvraag voor de exportvergunning.
Uit nader onderzoek is echter gebleken dat HSA reeds in 1997 volop bezig was de order uit te voeren en dat het Ministerie van Buitenlandse Zaken reeds in 1996 en 1997 exportvergunningen aan HSA verstrekte. De vraag rijst dan ook of het hier wellicht ging om leveranties zonder exportvergunning, dan wel met een Franse exportvergunning, omdat HSA mogelijk via het Franse moederbedrijf Thomson aan Indonesië heeft geleverd.
De reportage bestaat grotendeels uit HA-fragmenten van onder meer een Argos-uitzending van 22-12-1995, aangevuld met een vraaggesprek met onderzoeker Martin Broek, auteur van het boek 'Nederlandse wapenhandel in de jaren negentig'.
Aansluitend een telefonisch reactie door Tweede Kamerlid Vos van GroenLinks.
----------
Persbericht:
Minister Van Aartsen van Buitenlandse Zaken ging eind april alsnog akkoord met een wapenexportvergunning voor het Hengelose bedrijf Hollandse Signaalapparaten (HSA) voor levering van radarapparatuur ter waarde van 81 miljoen gulden aan de Indonesische marine. Dat lekte deze week uit. De economische situatie en de rol van de strijdkrachten in Indonesië zouden volgens de minister zo zijn verbeterd dat niets een vergunning nog in de weg staat.
Het bestaan van deze order voor Indonesië werd in december 1995 door Argos onthuld. In Argos vandaag de gang van zaken rond de omstreden order sinds die onthulling. Waarom kon deze HSA-order volgens de vorige minister van Buitenlandse Zaken Van Mierlo wel, volgens zijn opvolger Van Aartsen in eerste instantie niet en nu weer wel? Wat is er de afgelopen drie jaar in de praktijk gebeurd? En hoe is Signaal nog meer actief? En wat is de rol van de huidige minister van ontwikkelingssamenwerking.
Reactie HSA, 20 mei 1999, Frans van Rooijen:
Wilde niet voor de microfoon reageren.
“Zonder exportvergunning leveren wij nooit. Met de levering van de bulk van deze order, die 81 miljoen, is nu pas begonnen, nadat eind april de vergunning is vrijgekomen, ook al stond een deel van de spullen al een tijd te wachten.
Als er sprake zou zijn geweest van eerdere leveranties, dan moeten daar aparte exportvergunningen voor zijn verleend.”
Wat de beurzen in Pakistan en India betreft: “Er waren ook andere nationaliteiten buiten Pakistan en India aanwezig, dus wij namen absoluut geen uitzonderingspositie in en zagen we ook geen redenen om niet aan zo’n beurs mee te doen.”
“Vanwege embargo tegen India en Pakistan wel punt van overleg geweest binnen het bedrijf. De aanwezigheid van andere nationaliteiten buiten Pakistan en India was voldoende reden om onze deelname door te laten gaan.
--------
Inleidende teksten, misschien niet volledig:
Tekst 1
Het avondbladenoverzicht van afgelopen maandag. Via NRC/Handelsblad van die dag lekte dus uit dat minister Van Aartsen van Buitenlandse Zaken eind april alsnog akkoord is gegaan met een wapenexportvergunning voor het Hengelose bedrijf Hollandse Signaalapparaten (HSA) voor levering van radarapparatuur aan de Indonesische marine. De economische situatie en de rol van de strijdkrachten in Indonesië zouden zo zijn verbeterd, zo liet het ministerie in een toelichting weten, dat niets een vergunning nog in de weg staat.
Het bestaan van deze HSA-order voor Indonesië werd op 22 december 1995 onthuld in een Argos-uitzending over wapenleveranties aan Indonesië.
Tekst 1-B
Woordvoerder Frans van Rooijen van Hollandse Signaal in december 1995.
Argos reconstrueert vandaag de gang van zaken rond deze omstreden order. Waarom kon deze HSA-order voor de Indonesische strijdkrachten volgens de vorige minister van Buitenlandse Zaken Van Mierlo wel door de beugel, volgens zijn opvolger Van Aartsen niet, althans in eerste instantie niet, en nu weer wel? Is al die trammelant rond de exportvergunning schijn of werkelijkheid? Hebben de leveranties van HSA aan de Indonesische marine de afgelopen drie jaar ook daadwerkelijk helemaal stil gelegen? En wat is de houding van de minister van ontwikkelingssamenwerking?
Tekst 2
Koningin Beatrix in haar tafelrede tijdens het officiële staatsbezoek dat zij in augustus 1995 bracht aan Indonesië, toen nog het Indonesië van generaal Soeharto. "We moeten respect en begrip hebben voor verschillen in cultuur, en tradities en gewoontes. Dat betekent echter niet dat we niet samen kunnen discussiëren over de fundamentele rechten en waarden die de internationale gemeenschap heeft vastgesteld." Een heel voorzichtige poging van de koningin om de situatie van de mensenrechten in Indonesië aan de orde te stellen.
Bij het staatsbezoek van Beatrix ligt het begin van het verhaal over de HSA-order. In het kielzog van de koningin reisde namelijk in augustus 1995 een grote delegatie van het Nederlandse bedrijfsleven mee naar Indonesië. Voor de redactie van Argos aanleiding om op de lijst van deelnemers aan de handelsdelegatie te speuren naar producenten van militaire goederen. En jawel, Hollandse Signaal, Nederlands grootste wapenproducent, was ook van de partij. Toen we bij het bedrijf navraag deden naar het effect van de koninklijke aanwezigheid, was woordvoerder Frans van Rooijen van HSA zo enthousiast, dat hij ons een geheim verklapte. Het staatsbezoek was de ideale gelegenheid geweest, zo vertelde hij, om de laatste hand te leggen aan een wapenorder voor het Indonesische leger.
Tekst 3
Een belangrijke, grote order voor Hollandse Signaal, vertelde woordvoerder Van Rooijen in december 1995 in Argos. En ook de order waarover de NRC afgelopen maandag berichtte. Alleen bestaat die niet slechts uit radarapparatuur, zoals die krant schrijft. De order is veel omvattender, vertelt onderzoeker Martin Broek, auteur van een vorig jaar verschenen boek over de Nederlandse wapenhandel.
Tekst 4
In de Argos-uitzending van 22 december 1995 reageerde het toenmalige Tweede Kamerlid voor Groen Links Leonie Sipkes fel op de onthulling over de HSA-order voor de Indonesische marine.
Tekst 5
Nog voordat de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken Hans van Mierlo antwoord kon geven op de schriftelijke vragen van Kamerlid Sipkes, vroegen wij op 5 januari 1996 een reactie op deze HSA-leverantie aan Indonesië aan Jan Pronk. Pronk was toen minister van Ontwikkelingssamenwerking in het eerste paarse kabinet en zat wat Indonesië betreft in een heel moeilijk parket. Hij werd door partijen zoals CDA en VVD, maar ook binnen zijn eigen partij de PvdA, er voor verantwoordelijk gehouden dat Indonesië in 1992 alle ontwikkelingsrelaties met Nederland had verbroken. Desondanks verbrak hij zijn stilzwijgen over Indonesië, toen we hem de HSA-order voorlegden.
Tekst 6
Een wapenexportvergunning voor de HSA-leverantie aan de Indonesische marine “zou eigenlijk niet moeten gebeuren”, aldus minister Pronk van Ontwikkelingssamenwerking op 5 januari 1996. Maar minister Van Mierlo van Buitenlandse Zaken reageerde heel anders. In antwoord op vragen van twee VVD-Kamerleden over de uitlatingen van minister Pronk, nam hij nadrukkelijk afstand van zijn collega-minister. En op een uitspraak van de opperbevelhebber van het Indonesische leger dat de vloot deels tot taak heeft “to overcome disturbances from within”, binnenlandse ongeregeldheden te bestrijden dus - een uitspraak, die Groen Linkser Sipkes in haar Kamervragen aanhaalde - reageerde Van Mierlo als volgt:
Tekst 7
Ook liet Van Mierlo weten dat hij zijn Indonesische collega Alatas had verzekerd “niet te verwachten dat een aanvraag door HSA van een exportvergunning op bezwaren zou stuiten”. De minister was verder niet bereid op vragen over de wapentransactie in te gaan.
Tekst 8
De opstelling van Van Mierlo was helemaal niet zo opmerkelijk, gezien de traditie die Nederland in dit opzicht ten aanzien van Indonesië heeft opgebouwd.
Tekst 9
Een opsomming uit december 1995 over de Nederlandse wapenleveranties aan Indonesië. Onderzoeker Martin Broek legde toen uit tot welke positie de Nederlanders zich hadden opgewerkt in hun voormalige kolonie met deze bijzondere handelsrelatie.
(Tekst 10 vervalt)
Tekst 11
Jan Pronk, maar dan in maart 1977, twee jaar na de gewelddadige annexatie door het Indonesische leger van Oost-Timor, als minister van ontwikkelingssamenwerking in het kabinet-Den Uyl. De scheepswerf RDM wilde drie marineschepen, korvetten, leveren aan de Indonesische marine. Pronk verzette zich daartegen, waarmee hij applaus oogstte op een protestbijeenkomst in Amsterdam. Maar Pronk bleek kort daarna toch terug te krabbelen en zich neer te leggen bij het standpunt van de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken, partijgenoot Van der Stoel, die wel wilde leveren. Dus ging de order door, ook al duurde de Indonesische bezetting van Oost-Timor voort.
De korvetten voor Indonesië waren uitgerust met apparatuur van HSA. Het Hengelose bedrijf is een van de belangrijkste Nederlandse wapenexporteurs naar Indonesië. En dus zitten op alle Nederlandse marineschepen die de afgelopen decennia aan Indonesië zijn geleverd, inclusief de tweedehands schepen van de Nederlandse marine, Signaal-producten. Maar HSA-leveranties aan Indonesië lopen niet alleen via Nederlandse schepen, vertelde onderzoeker Broek in 1995:
Tekst 12
De opstelling van Van Mierlo begin 1996 sloot dus aan bij een lange traditie. Daarin kwam verandering toen hij vorig jaar werd opgevolgd door Van Aartsen. Inmiddels was ook de situatie in Indonesië ingrijpend gewijzigd. Het land was in zware economische crisis terecht gekomen, gevolgd door grote onrust onder de bevolking. Uiteindelijk moest in mei vorig jaar Soeharto na meer dan dertig jaar het veld ruimen en werd hij als president opgevolgd door Habibie. Maar de sociaaleconomische crisis hield aan en geweld en onrust namen alleen maar toe. Tegelijkertijd bleven de strijdkrachten dé dominante macht in de Indonesische samenleving en speelde het leger – al dan niet openlijk – een dubieuze rol bij allerlei gewelddadige conflicten.
Minister Van Aartsen besloot daarom eind vorig jaar dat in zo’n situatie een leverantie aan het Indonesische leger niet door kon gaan. Hij weigerde toestemming voor de exportvergunning die HSA had aangevraagd om de order voor de Indonesische marine uit te voeren. Ondanks de toezeggingen van zijn voorganger Van Mierlo.
Tekst 13
Minister Van Aartsen in een brief van aan de Tweede Kamer van begin vorige maand. Ondanks deze uiterst sombere prognoses besloot Van Aartsen een paar weken later hij ineens wel toestemming te geven aan de wapenexportvergunning voor HSA. Dat lag politiek gevoelig en had dan ook in alle stilte moeten gebeuren, maar lekte afgelopen maandag via de NRC uit.
We vragen een toelichting aan woordvoerster Brigitta Tazelaar van het ministerie van Buitenlandse Zaken. We geven haar antwoord letterlijk weer:
Tekst 14
Juist het noemen van de situatie op Oost-Timor als argument wekt bevreemding omdat het Indonesische leger daar alom wordt genoemd als de geheime kracht achter de gewapende pro-Indonesische milities. Die kunnen daar brandschattend en moordend rondtrekken, zonder dat het leger hen ook maar een strobreed in de weg legt. Ook zou het leger hen bewapenen.
Tekst 15
De eerste VN-waarnemers die op Oost-Timor zijn aangekomen, hebben er al op aangedrongen dat het leger nu eindelijk eens ingrijpt tegen het geweld van de milities.
Tekst 16
Maar er is meer aan de hand met de plotselinge ommekeer van Van Aartsen om in te stemmen met een exportvergunning voor HSA. In de berichtgeving die zowel het ministerie als het bedrijf zelf naar buiten brengen, wordt de indruk gewekt dat het nu de eerste keer is dat HSA voor deze order uit 1995 een exportvergunning heeft gekregen. Maar is dat ook zo?
Toen eind 1995 de HSA-order voor het eerst in de openbaarheid kwam, ging onderzoeker Martin Broek onmiddellijk op nader onderzoek uit. Want ondanks de onthulling bleef de order met veel geheimzinnigheid omgeven. In officiële stukken was er niets van terug te vinden.
Martin Broek:
Tekst 17
Hoe is dat te rijmen met de berichtgeving van deze week dat er eind vorige maand pas voor het eerst een exportvergunning is verleend voor deze order van HSA. Volgens Martin Broek zijn er een aantal opties.
Tekst 18
We vragen een reactie aan het bedrijf, Hollandse Signaalapparaten in Hengelo. Woordvoerder Frans van Rooijen wil niet voor de microfoon reageren. Maar wel wil hij kwijt dat HSA nooit levert zonder exportvergunning. “Met de levering van deze order van 81 miljoen is nu pas begonnen, nadat eind april de vergunning is vrijgekomen, ook al stond een deel van de spullen al een tijd te wachten. Als er sprake zou zijn geweest van eerdere leveranties, dan moeten daar aparte exportvergunningen voor zijn verleend.” Maar hij zegt daar niets van te weten.
Ook aan het ministerie van Buitenlandse Zaken vragen we of er in de jaren 1995, 1996 of 1997 exportvergunningen zijn verstrekt aan HSA voor leveranties aan Indonesië. In eerste instantie krijgen we te horen:
Tekst 19
Als we vervolgens de aanwijzingen die onderzoeker Martin Broek heeft gevonden voorleggen aan het ministerie, krijgen we alsnog een bevestiging van de woordvoerder van het departement:
Tekst 20
HSA heeft dus al veel eerder exportvergunningen voor Indonesië gekregen. En niet pas een paar weken geleden. Het bedrijf heeft de afgelopen jaren verschillende keren met toestemming van de Nederlandse regering aan de Indonesische marine mogen leveren. Ondanks crisis, ondanks mensenrechtenschendingen. En dat alles in het diepste geheim.
Het had overigens weinig gescheeld of HSA had ook nog via een andere weg geleverd aan de Indonesische marine.
Martin Broek:
Tekst 21
Minister van ontwikkelingssamenwerking Herfkens heeft zich achter het beleid van haar collega Van Aartsen geschaard.
Haar woordvoerder Bram van Ojik bevestigt dat tegenover ons:
BREAK TEKST
U luistert naar radio 1, de VPRO, het programma Argos. Vandaag over de leveranties aan de Indonesische marine door de Nederlandse producent van militaire elektronica, HSA, Hollandse Signaalapparaten uit Hengelo.