In deze podcast gaat het over zelfdoding. Denk je aan zelfdoding? Probeer er dan met iemand over te praten. Bijvoorbeeld met vrienden, familie of je huisarts. Als je het liever anoniem doet kan je bellen met 0800 0113 of chatten op 113.nl
Ik moet tijdens dit project steeds weer terugdenken aan het begin. Aan Huib Drion die in 1991, meer dan 30 jaar geleden, met hét idee kwam. Er moest een vrij verkrijgbaar middel komen voor dit probleem:
Drion: Wij laten toe, onze wet laat toe, de overheid, de hele maatschappij laat toe dat mensen een eind aan hun leven maken. Wat hen niet de mogelijkheid gegeven wordt is om op een behoorlijke manier een eind aan het leven te maken, waarvoor de middelen natuurlijk in onze ver doorgevoerde samenleving al lang aanwezig zijn. Maar die krijgen ze niet. Het is door de overheid dat ze die niet kunnen krijgen.
Het is de volgende zin die steeds door mijn hoofd maalt.
Drion: Wat voor recht heeft de overheid om oude mensen onmogelijk te maken op een behoorlijke, fatsoenlijke manier een eind aan hun leven te maken? Waar is de rechtvaardiging voor de overheid om dat aan oudere mensen te zeggen.
De overheid die een humane zelfdoding tegenhoudt. Want Drion heeft gelijk, die middelen zijn er wel. En daarover heb ik een verhaal voor je.
Dit is een podcast over de dood. De zelfgekozen dood. Het is een podcast over hulp wel hulp is.
Het is een verhaal over een groep babyboomers, de generatie die jarenlang heeft gestreden voor baas in eigen buik en nu voeren zij actie voor baas over eigen dood. De een vindt hun vrijheidsstrijders, de ander noemt hun levenseindeterroristen.
Zelfdoding is niet strafbaar, maar iemand daarbij helpen wel. En dat pikt deze groep niet.
Ik ben Hansje van de Beek van Argos, en ik onderzoek wat de grenzen zijn bij hulp bij zelfdoding. Waar eindigt genade en begint de doodzonde?
Laura Rosen Jacobson: Ik ben er denk ik op een gegeven moment mee begonnen.
Dit is Laura Rosen Jacobson. Ze vertelt over de opnames die ze van haar moeder gemaakt heeft.
Laura: Omdat ik besefte dat mama hele waardevolle dingen zei. Ook omdat ze het gewoon zo helder omvattend kon zeggen. Dat ik dacht ja, het is heel waardevol om dit te kunnen terugluisteren als nabestaande.
Ik zit bij Laura thuis, in een modern ingerichte woning in Rotterdam. Naast mij zit ook nog Ruben, haar jongere broertje. De moeder van Ruben en Laura wist dat ze werd opgenomen, maar het was nooit de bedoeling om de opnames openbaar te maken. Toch hebben ze nu besloten dat ik het materiaal mag laten horen.
Hansje: Laten we een stukje luisteren.
Andree: Het enige wat ik nog leuk vind is naar de bioscoop gaan. Jullie weten, ik vind dat leuk, maar ik bedoel dan kom je uit de bioscoop, dan kom je weer thuis en ben je weer alleen.
Ze willen de gesprekken publiceren om te laten zien hoe een zelfgekozen dood, of zelfeuthanasie zoals zij dat noemen, ook kan.
Andree: Ik zou blijven voor jullie, maar ik gun jullie ook de vrijheid om je eigen leven te leiden en niet met een bedroefde moeder. Nee. Maar bovendien die ook helemaal niks aan d’r een eigen leven heeft.
Ruben zucht.
Hansje: Wat zegt die zucht?
Ruben: Ja, ik denk dat elke keer als ik zoiets hoorde dat er een stukje afbrokkelde van het idee dat er nog iets aan te doen viel. En ik denk dat het voor mij gewoon een soort van oké, ik heb dit nodig, ik moet dit horen.
De moeder van Ruben en Laura probeert aan twee levenslustige jonge mensen uit te leggen hoe het is om niet langer te willen leven, en dat dat niet altijd een rechtlijnig proces is.
Ruben: Ik begrijp het heel goed, maar het is voor mij wel belangrijk om te weten als jij dingen zegt van: “Nou soms twijfel ik aan”, en dan vind ik het belangrijk om te weten dat jij wel zeker weet.
Andree: Nou ik twijfel zeker, zeker nu. Maar dat zijn wel die twijfels, van die voorbijgaande twijfels, maar dat is inderdaad goed omdat dan met jullie te bespreken. Dat jullie dat weten, dat ik ook wel twijfel.
Ze heeft twijfels omdat ze haar kinderen geen pijn wil doen, en dat ze nog dingen van hun leven wil zien, maar uiteindelijk komt ze steeds tot dezelfde conclusie.
Andree: Het komt niet meer goed jongens, Dat is eigenlijk…
Laura: Dat weet je zeker?
Andree: Ik ben niet de enige hè? Ja, ik weet dat zeker.
Laura: Zij was vrij expressief, op al heel veel fronten. Ik denk dat ze een heel bijzonder persoon was om tegen te komen als je haar voor de eerste keer tegenkwam. Vrij flamboyant, zowel in uiterlijk als in persoonlijkheid. Hield echt heel erg van zich mooi kleden, opmaken, daar echt tijd en aandacht aan besteden en kon echt heel erg overweldigend zijn, denk ik in een eerste ontmoeting. Dus aan de oppervlakte een heel erg flamboyant persoon, maar ook wel gewoon heel, heel veel moeite met zichzelf, dus ook wel heel teruggetrokken. Ze leefde best wel een eenzaam en stil bestaan.
Het gaat soms goed met hun moeder, maar vaker niet. Er lijkt een aanleiding te zijn, maar het is de vraag of dat ook de reden is voor haar depressies.
Laura: Ik denk eigenlijk vanaf moment dat onze ouders uit elkaar waren dat zij mij meer als een soort van compagnon is gaan zien dan als dochter. Dus ik heb veel verantwoordelijkheden gekregen, naar me toe getrokken, maar dat is ook als gesprekspartner. Toen waren al wel de eerste signalen dat ze, ja, dat ze echt ongelukkig was. Dat ze niet lekker in je vel zat. Ik denk dat, ik was net gaan studeren. Ik was denk ik negentien en toen ik voor het eerst een belletje kreeg dat ze dat ze echt serieus een einde aan haar leven wilde maken. En dat was natuurlijk verschrikkelijk.
Ruben: Er zit angst, dat speelde bij mij ook. Altijd al. En ik weet ook dat toen ik eenmaal ging studeren dat ik op dezelfde gevoelens gehad. Als je met mama appt of belde, was het: “Ja, ik moet wel snel reageren, anders weet je het niet”. Er zit toch altijd een soort gevoel van plichtsbesef of verantwoordelijkheid van stel dat ik nou niet met haar geef wat ze nu nodig heeft, ben ik dan verantwoordelijk zomenteen voor het ondenkbare? En dat ondenkbare zit altijd in je hoofd. Het is ook altijd het emotionele babysitten geweest, dat we ons altijd verantwoordelijk voelden. Want zij want wij waren haar vangnet.
Jarenlang probeert hun moeder beter te worden, en Laura denkt dat het wel goed zou kunnen komen.
Laura: Ik heb altijd al geprobeerd inderdaad haar cursussen te laten doen, aan te zetten, nieuwe vrienden te maken. Ja, weet ik veel, dingen waarvan ik dacht als je betekenis zoekt in je leven, dan zijn dit misschien een paar ingrediënten of een paar knoppen waar je aan kan draaien. Dat was ook naïef om te denken dat ik daar iets aan kon doen.
Wat Laura ook doet, het werkt niet. In Nederland is er de mogelijkheid om euthanasie te krijgen vanwege psychisch lijden maar de weg daarnaartoe zal waarschijnlijk jaren duren, en dat wil hun moeder niet meer. En dus begint ze haar eigen dood te plannen.
Het is een weloverwogen zelfdoding in samenspraak met haar kinderen. Dit is waarom Ruben en Laura het zelf-euthanasie noemen. Ook raadplegen ze een levenseindeconsulent. Vanaf dat moment verandert hun moeder. Letterlijk, fysiek, zeggen ze. Het idee dat het lijden gaat stoppen lijkt haar goed te doen. Ze nemen de tijd, maandenlang praten ze met elkaar.
Laura: We hebben alle jaren van haar leven doorlopen, dus we hebben een slinger gemaakt met al haar levensjaren. Dus met elk jaar een vlag en op de achterkant daarvan haar belangrijkste herinnering van dat jaar geschreven. Zeventig vlaggetjes, die hebben we nog steeds hier. Daar hebben we weken over gedaan. Al haar levensjaren doorlopen, en wat het voor was, om haar leven te begrijpen. Ik denk dat weinig kinderen hun ouder zo goed kennen. Dat was een belangrijk proces.
De levenseindeconsulent voorziet hun moeder van informatie over de mogelijkheden rond zelfdoding. En zo weet ze zelf aan een middel te komen, niet Middel X. En dan komt het weekend dat het gaat gebeuren.
Ruben: We zijn gewoon samen geweest.
Laura: Dat is gewoon een heel warm, liefdevol, fijn laatste weekend en dat is eigenlijk tot de allerlaatste seconden zo geweest. Er zijn weinig mooiere manieren om het leven te verlaten dan gewoon omarmd door je twee kinderen. We zaten met elkaar in haar bed. Ja dat waren haar laatste minuten. Dat was gewoon ontzettend warm. Vertrouwd.
Hansje: En waardig en humaan?
Laura: Ja zeker waardig en humaan.
Ruben: Absoluut.
Laura: 100% ja.
Ruben: Wij waren meer aanschouwers, toeschouwers. Mama, die had alles gepland. Die wist wat er moest gebeuren, die wist wanneer ze bepaalde dingen moest innemen van tevoren. En die nam eigenlijk ons mee in het proces. En wij stonden er maar een beetje bij te kijken, zo van “Ja, hoe moeten we hier mee omgaan?”
Laura: We hadden heel duidelijk behoefte aan bepaalde soort van een rituele vorm van afscheid. Daar had zij echt totaal geen boodschap aan. Ze wilde gewoon let's get it over and done with it. Letterlijk. Maar we vonden elkaar wel in het midden, dus het was een heel mooi afscheid, maar het verbaasde ons met de daadkracht waarmee ze gewoon, wat ik zei, tot aan de laatste slok, letterlijk. Ze nam het drankje, ze dronk het gewoon in een paar teugen, hop, hop, hop, op. Zonder ook maar een seconde bij stil te staan. Geen woord aan vuil te maken, ze maakte nog een opmerking dat ze de horloge moest afdoen, want dat is zonde als die mee de oven in ging en legde ze naast haar op tafeltje en zij gaf nog een opmerking over een film die we nog moesten kijken en wat futiele bijzaken.
Laura: Ze was zo krachtig in haar keuze daarin en dat was echt… dat maakte dat moment heel bijzonder. Maar het was dus inderdaad wat je zegt, humaan, warm. Het was zoals je een afscheid wil en ze viel in slaap en dat was het en ze viel weg.
Laura en Rubens moeder gebruikte geen middel X, maar het middel dat bij euthanasie gebruikt wordt. En dat zit zo: euthanasie kan in Nederland op twee manieren. De ene methode gebeurt het vaakst, en is waarschijnlijk waaraan je denkt: doden op verzoek. De arts spuit een middel in en daardoor overlijdt je. Maar er is ook een andere optie, die vrijwel niet gebruikt wordt, namelijk hulp bij zelfdoding. De arts haalt dan een drankje op bij de apotheek en reikt het je aan. Het middel valt onder de geneesmiddelenwet en is dus alleen op recept te krijgen. Hun moeder kreeg het middel niet van een arts, maar gebruikte het wel.
lange tijd was er namelijk een illegaal circuit.
En Ton Vink, de filosoof en levenseindeconsulent die je in eerdere afleveringen hoorde, had zo zijn contacten.
Ton: Waarvan we ook wisten dat ze betrouwbaar waren en waarvan we ook wisten dat ze betrouwbare middelen leverden.
Hij gaf, zoals veel andere stervensbegeleiders, informatie over leveranciers uit China en Mexico. Online werd het door iemand zelf besteld en dan kwam het middel per post naar Nederland.
Ton: Het kwam wel eens voor dat een zending onderschept werd. Een heel enkele keer kreeg de cliënt dan bezoek van een inspecteur van de douane en die kwam dan vertellen “foei” hoe erg het was dat ze dat dus bestelden want dat mocht niet. En dat was het. Die man had ook geen behoefte om zich daar verschrikkelijk mee te bemoeien. Die had een aardig gesprekje met die persoon en dan namen ze weer afscheid van elkaar.
Maar tegenwoordig gaat dit niet meer. De toevoer is ‘opgedroogd’. Hoe dat precies komt is onduidelijk. Wat in ieder geval een rol speelt is dat een aantal internationale leveranciers inmiddels zijn opgepakt. Er zijn nog wel sites waarbij het lijkt dat je het kan krijgen, maar dat zijn oplichters.
En nu het illegale circuit is opgedroogd zijn de mensen die euthanasie verleend krijgen weer aangewezen op wat wel legaal te verkrijgen is.
We gaan terug naar de rechtszaak, het is inmiddels de zevende en laatste zittingsdag. De dagen waren over twee weken verspreid.
De journalisten, verdachten en advocaten kennen elkaar inmiddels goed. Tijdens de pauzes vinden we elkaar bij het koffiezetapparaat. Ook de officieren en rechters zijn ons inmiddels bekend. En als je zo’n lange tijd met elkaar samenhangt ontstaat er een soort van band. Het deed me nog het meest denken aan mijn kraamtijd. De hele wereld draait door, maar je krijgt er maar weinig van mee. Je zit in een bubbel. En er ontstaat zelfs een soort van kantoorhumor.
Dus als de advocaat van Jos de voorzitter op het volgende wijst.
Advocaat: We hebben nog geen officieren.
Is er ook de ruimte om nog wat grapjes te maken.
Advocaat: Nou, dan ronden we nu gezamenlijk maar af.
Er is gelach in de zaal.
Maar de sfeer slaat al snel om.
Rechter: Goed, ik belijd vaak in onderwijs dat ik geef, dat naarmate een debat in een zittingszaal scherper wordt het oordeel van de rechter beter wordt. Het gebeurt niet heel vaak dat een procedure in het strafrecht op dit niveau wordt gevoerd, en dat helpt ons gewoon.
De verdachten mogen vandaag het laatste woord voeren. Jos is als eerste aan de beurt
Rechter: Meneer Van Wijk, uw laatste woord.
Jos van Wijk: Dank u wel, voorzitter, geacht college, dat u mij in de gelegenheid stelt om een korte slotverklaring af te leggen.
Jos begint te huilen.
Rechter: Wilt u even onderbreken?
Jos: Ik wil het graag voorlezen.
Jos van Wijk: Mag ik om te beginnen u allen bedanken? Voor de wijze waarop u mij, de andere niet gemiddelde verdachte, bent omgegaan. En mij in de gelegenheid hebt geboden om deze zware dagen door te komen. Zwaar vanwege de eis van het OM, maar ook door de nieuwe informatie van de andere verdachte ter zitting en de ontroerende momenten dat de nabestaanden hun verklaring konden uitspreken.
Ik hoop oprecht dat er van de man met twee gezichten volgens het OM, één is overgebleven. Een idealistische, maar zeker ook realistische voorzitter van een explosief gegroeide vereniging die graag het levenseinde in eigen regie gerealiseerd wil zien. En een voorzitter die er alles aan heeft gedaan om dat binnen de kaders van de wet te organiseren. En ja, er zijn ook enkele mindere adequate momenten geweest, maar dat is een minieme fractie van de duizenden, duizenden, contacten die ik als voorzitter met de leden heb gehad. Alles bijeengenomen heb ik een goede hoop op dat u mij in de komende afweging vrij zult spreken. Dank u wel.
Rechter: Mevrouw Tineke.
Tineke houdt het kort. En zoals we van haar gewend zijn focust zij zich op haar gevoel
Tineke: Beste rechtbank. U heeft te maken met de letters van de wet die mij vaak boven het hoofd gaan, heel eerlijk gezegd. Maar ik heb u deze dagen ook leren kennen, menselijk en oprecht belangstellend. Dat heeft mij goed gedaan. In ieder geval voelde ik mij gehoord en ik wens dat ik ook geloofd wordt in mijn positieve intenties en zuiverheid vanuit mijn hart. Dank u.
Als laatste komt Petra de Jong aan het woord. Ze maakt zich misschien niet zoveel zorgen als de andere verdachten, omdat het OM al heeft gepleit voor vrijspraak. De officieren denken toch niet genoeg bewijs te hebben om haar te vervolgen voor deelname aan een criminele organisatie.
Petra: Regelmatig zijn mijn gedachten tijdens dit proces uitgegaan naar de totstandkoming van de euthanasiewet. Zo veel artsen hebben de gang naar de rechter gemaakt. Zij kregen uiteindelijk gelijk. En toch heeft het dertig jaar geduurd voor de wet er was. Ik zie parallellen in dit proces. Huib Drion startte al de discussie in 1991. zelfbeschikking over het levenseinde duurt blijkbaar nog langer. Zelf heb ik steeds gestreden voor keuzemogelijkheden aan het eind van het leven. Keuzemogelijkheden voor een waardig sterven. De discussie zal voorlopig nog niet verstomd zijn. En toch ben ik er van overtuigd dat ook zelfbeschikking over het eigen levenseinde uiteindelijk de inbedding krijgt die zij verdient. Ik hoop oprecht dat dit proces daaraan bijdraagt.
En terwijl de verdachten wachten op het oordeel van de rechter, vraag ik me af: wat heeft hun strijd nu opgeleverd? En ik heb het idee dat dat misschien niet is waarop zij hadden gehoopt.
Kees Lugtmeier: Ik ben zelfs drie keer bij een zelfdoding aanwezig geweest. En dat ging twee keer hartstikke goed.
Dit is Kees Lugtmeier.
Kees: De derde keer ben ik gewoon gearresteerd en in de cel gegooid. Dat is onbegrijpelijk.
Kees is een gepensioneerd huisarts, tijdens zijn werkende leven mengde hield hij zich bezig met de legalisering van euthanasie. Hij is inmiddels 87 jaar. En sinds zijn pensionering zet hij zich in als levenseindeconsulent.
Kees was meteen geïnteresseerd toen hij hoorde van de huiskamerbijeenkomsten van de CLW.
Kees: Ik ging daar ook naartoe. Ik werd ook lid van die club. Niet omdat ik alles onderschrijf, maar ik was als consulent wel nieuwsgierig wat er gebeurd bij zo’n huiskamerbijeenkomst.
Die dag zit er een vrouw in de groep.
Kees: Van 64 jaar, die vanaf haar achttiende jaar depressies had. Ze had alle behandelingen die er denkbaar zijn, had ze al gehad, en het ging niet over. En op een gegeven moment wou zij dus dood. Alleen hoe? Toen heeft ze contact gezocht met de Coöperatie Laatste Wil omdat ze had gelezen over het Middel X.
Kees: En zij ging naar die huiskamerbijeenkomst in de hoop dat ze daar iets zou kunnen horen over hoe je aan dat middel zou kunnen komen. En een aantal weken daarna werd ik gebeld door deze mevrouw. En die zei: “Ik heb het middel in huis en ik wil graag met u praten”.
Kees: Toen was ik nog consulent en ik heb dus gezegd: “Nou als jij je leven wil beëindigen, dan laat je mensen achter en dat moet je zo fatsoenlijk mogelijk doen. Ze zei: “Ja, wat mij nog tegenhoudt, dat is mijn moeder. Mijn moeder is 92 jaar. Die wil ik het niet aandoen, dus ik doe het nog niet. Maar ik wil er al wel over praten.” En twee jaar later, in 2022, toen belde ze me weer op. Ze zei: “Mijn moeder is overleden. Er staat me nu eigenlijk niks meer in de weg, dus ik wil het nu.” Toen ben ik weer bij haar geweest. Weer over gesproken en ze zei van: “Ik heb een goeie vriendin en die heb ik gevraagd of ze d'r bij aanwezig zijn want ik ben bang om alleen te zijn als ik het spul heb ingenomen want ik weet niet hoe het dan gaat.” Die vriendin die durfde het niet. Die zei: “Ik ben bang voor justitie”.
Kees: Ze vroeg: “Wilt u erbij zijn?” Ik zei: “Oké”, ik vind dat ik dat niet kan weigeren. Dus ik was er om twaalf uur en toen zat ook die vriendin, die zat daar. En ik merkte wel die vriendin, ze durfde niet te blijven, maar ze durfde eigenlijk ook niet weg te gaan. En die heb ik toen heel omstandig uitgelegd van je mag wel blijven. Het is niet strafbaar om te blijven. Alleen, je mag helemaal niks doen en ik zal wel zorgen dat je niks doet wat niet mag. En toen heeft ze besloten om te blijven. En toen heeft ze het dus ingenomen. Verder is ze wel rustig overleden. Ze heeft geen stuipen gehad en ze heeft niet over pijn geklaagd en dat soort dingen.
Zoals gewoonlijk bij een niet-natuurlijke dood komt de politie langs om te kijken wat er gebeurd is. Zoals Kees het als consulent al meerdere keren heeft meegemaakt. Maar dit keer gaat het heel anders.
Kees: ’s Avonds en ’s nachts zijn alle politiebureaus in Friesland dicht, behalve die van Leeuwarden. Dus ik moest naar Leeuwarden. Ik zei: “Kan ik niet gewoon achter jullie aanrijden, want hier staat mijn auto, het is dertig kilometer.” Nee hoor, dat kon niet. Ik werd in een auto gestopt, zij in een andere auto, want wij mochten natuurlijk ook geen contact hebben met elkaar.
Kees en de vriendin worden uit elkaar gehaald. En waar hij andere keren een rustig gesprekje heeft met een agent, is de sfeer nu anders.
Kees: En ik kwam dus in Leeuwarden en ik moest mijn riem afdoen, moest mijn schoenen uittrekken en ik moest mijn jack uitdoen. Ik moest een rugzak inleveren en toen werden d'r allerlei vingerafdrukken gemaakt en werden foto’s gemaakt.
Kees en de vriendin worden aangemerkt als verdachten van hulp bij zelfdoding. Een misdrijf waar je drie jaar de bak voor in kan gaan. Er gebeurt dus precies waar de vriendin zo bang voor was. Die avond en nacht worden ze verhoord.
Kees: Ik was alleen maar verbaasd en ik werd alleen maar boos. Want ik heb gezegd: “Jullie hebben geen zaak, helemaal niet. En als ik weer in zo'n situatie zou komen, dan ga ik het weer doen. Want ik vind dat ik dat mensen niet kan doen om te weigeren deze vorm van bijstand te verlenen. En dat is geen hulp bij zelfdoding.”
Hansje: De andere getuige, de vriendin. U heeft haar eigenlijk een beetje overgehaald van nou het komt wel goed, wat we hier doen mag.
Kees: Ik vond dat ik hele goeie redenen had om daar bij haar aan te dringen van nou, als je het erg vindt om weg te gaan, je mag blijven en je doet daar niet verkeerd aan, je doet niet iets wat niet mag. En gezien mijn ervaring de vorige keren was ik ook heel optimistisch dat het weer zo zou gaan. Dat is dus niet gebeurd.
De aanhouding en het verhoor hebben grote indruk gemaakt op de vriendin. Ze heeft nog lange tijd professionele hulp nodig om de traumatische ervaring te verwerken. Maar die nacht mogen ze naar huis en dan horen ze lange tijd niets.
Eerder waren er geen problemen als Kees aanwezig was bij een zelfdoding. En nu werd hij aangehouden.
Boudewijn Chabot: De actie van de Coöperatie Laatste Wil heeft het Openbaar Ministerie als het ware wakker geschud.
Dit is Boudewijn Chabot. De gepensioneerde psychiater die je in de vorige afleveringen ook hoorde.
Chabot: Toen de coöperatie een ideale pil van Drion propageerde, toen werd het Openbaar Ministerie wakker. Want hoe ging dat middel verspreid worden? Overhandigen van een dodelijk middel is expliciet door het strafbaar gesteld en nog steeds. Dan is het de taak van ons Openbaar Ministerie om op te treden en de kwetsbare mensen in de samenleving te beschermen. Dat heeft de acceptatie van zelfdoding in gesprek met naasten tien jaar teruggezet.
Ton Vink: Ja, ik kan me daar iets bij voorstellen omdat je de discussie weer sterk terugbrengt tot partijen die tegenover mekaar staan.
Ton Vink, stervensbegeleider en kenner van het verbod op hulp bij zelfdoding, erkent de analyse van Chabot.
Ton: Terwijl waar je eigenlijk naartoe zou willen is naar een samenleving die accepteert dat mensen een bepaald recht hebben, namelijk om zelf over hun levenseinde te beschikken. En door de zwart-wit wijze van optreden van de CLW verdwijnt dat proces dat in gang was.
Off the record sprak ik nog een levenseindeconsulent. Het was die consulent die me wees op het verhaal Kees, de huisarts die je net hoorde. Omdat het verhaal van Kees geen incident maar meer een onderdeel van een trend zou zijn:
Eerder werd er door de politie en justitie makkelijker naar dit soort situaties gekeken. Maar door de CLW is er iets veranderd. De coöperatie heeft bewust geprovoceerd en dat heeft effect gehad. Eerder werden getuigen van een zelfdoding in eerste instantie ook als getuigen gezien. Onschuldig tot het tegendeel bewezen is. Nu lijken mensen vaker bij voorbaat verdacht.
Klopt die theorie? Ik vroeg bij het OM cijfers op over het aantal verdachten van hulp bij zelfdoding. Zijn er in de afgelopen jaren meer verdachten van hulp bij zelfdoding geweest? Het antwoord is ja.
Het gaat om kleine aantallen, houdt dat in gedachten. Daarom is het moeilijk om harde conclusies te trekken. Maar de cijfers ondersteunen wel het beeld van Chabot en de andere levenseindeconsulent.
Sinds de bekendmaking van Middel X is het aantal verdachten van hulp bij zelfdoding flink toegenomen. De jaren voor de bekendmaking waren er zo’n twee verdachten per jaar, daarna ieder jaar gemiddeld acht. Dat is misschien weinig, maar relatief gezien vier keer zoveel.
Dat kan natuurlijk zo zijn omdat er daadwerkelijk meer mensen over de schreef zijn gegaan. Ze zijn verdacht en worden veroordeeld.
Maar het is goed om te weten dat het OM een heel groot deel van de zaken laat vallen. Bijna 85%.
En misschien gaat het dan om kleine aantallen. Het gaat wel over echte mensen. En Kees en de vriendin waren twee van die mensen.
Kees: Op 1 februari kwam het bericht dat de andere getuige die kreeg te horen: ‘Uw zaak is geseponeerd, want u bent ten onrechte verdachte. Waarvoor excuus.’
Maar bij Kees is er een andere reden dat zijn zaak vervalt.
Kees: wegens gebrek aan bewijs en ze zeggen dus ook dat ik mij op de rand van het toelaatbare heb bewogen. En dat is helemaal niet waar. Want ik heb helemaal niets gedaan wat niet mag.
Kees is niet per se opgelucht als hij hoort dat er geen zaak komt, hij vind het overduidelijk dat hij niets verkeerd heeft gedaan. Hij is vooral boos, omdat het OM zegt dat hij niet vervolgd wordt vanwege gebrek aan bewijs. Hij heeft het gevoel dat er een smet aan hem kleeft. Volgens hem is het ergste wat de vriendin van de vrouwen heeft moeten meemaken nog het ergste.
Kees: Als jij besluit uit liefde iemand te vergezellen die doodgaat. Daar moet je op kunnen terugkijken als iets waardevols, iets wat goed is geweest. En dat wordt hierdoor volledig van de tafel geveegd. En dat vind ik inhumaan.
Tien jaar achteruit volgens Boudewijn Chabot. Dat is nogal wat. Ik vraag Jos wat hij ervan vindt.
Hansje: Snap je wat hij bedoelt?
Jos: Nee, het is ook niet waar. Het doodgaan in eigen regie staat op de kaart. En dat is niet aan het teruggaan. Het feit dat zoveel mensen niet afhankelijk willen zijn van de euthanasiewet en van het feit dat ze patiënt moeten worden voordat ze hun eigen leven mogen beëindigen. Dat staat op de kaart.
We zijn twee maanden verder, 4 juli, de rechter spreekt vandaag het vonnis uit. Tineke heeft natuurlijk een paarse outfit aan, de kleur waar ze zo van houdt en die ooit uit een kleurenanalyse kwam.
Jos heeft het warm. Hij heeft een dikke trui aan, ondanks het lekkere weer. Hij gaat uit van vrijspraak, vertelt hij vlak voordat hij naar binnen gaat. Hij wil niet nadenken over een eventuele gevangenisstraf. Hij heeft veel steun van familie en vrienden gehad, en heel veel cadeautjes gekregen. Waaronder zes flessen graanjenever, zijn lievelingsdrankje.
Er is in de tussentijd iets heftigs gebeurd. De oudste verdachte, Loek, is overleden, zijn hart heeft het begeven. Hij werd 80 jaar.
Rechter: Zijn overlijden heeft ook de rechtbank niet onberoerd gelaten. We hebben zeven zittingsdagen met elkaar doorgebracht en dan ontstaat er toch een gevoel bij de mens die hij was.
Opvallend was dat Loek zijn ideeën over zijn doen en laten in de tussentijd had bijgesteld, in tegenstelling tot Jos en Tineke.
Rechter: Hij stond voor het belang van zelfbeschikking, maar zag ook dat herbezinning nodig was. Ik citeer zijn woorden. ‘In het verleden hebben wij, alle goede bedoelingen daargelaten, te veel gehandeld vanuit idealisme. Als goedwillende amateurs met goede bedoelingen die soms onvoldoende ondoordacht tot uitvoer kwamen. En daarvoor is dit onderwerp en zijn de consequenties te belangrijk en te ingrijpend.’
Alle verdachten ogen gespannen. Na meer dan twee maanden krijgen ze dan eindelijk te horen of zij een criminele organisatie vormden. En dat is zo, volgens de rechters. Maar het is niet een traditionele criminele organisatie.
Voorgaande is naar het oordeel van de rechtbank reden om een lagere straf op te leggen dan die doorgaans wordt opgelegd voor het deelnemen aan criminele organisaties die zich bezig houden met bijvoorbeeld de handel in verdovende middelen of diefstal.
Dus ja, volgens het strafrecht een criminele organisatie maar niet te vergelijken met een coke dealende groep criminelen. Niet alle verdachten waren onderdeel van dit samenwerkingsverband. Al snel wordt duidelijk dat vier verdachten, inclusief Petra, worden vrijgesproken. Alleen Jos en Tineke blijven over.
Rechter: Mevrouw Tineke, de rechtbank vindt bewezen dat u met uw handelen tot de kern van het criminele samenwerkingsverband hoort.
Rechter: U stond met Alex aan de wieg van het samenwerkingsverband, had contact met alle andere betrokkenen en had een centrale rol in het maken van onderlinge werkafspraken.
Een belangrijk bewijs hiervoor, de smoking gun zeg maar, is dat document dat het OM heeft gevonden. Het was een soort uitwerking van een bijeenkomst bij Tineke. Er stond boven: “I.v.m. de verlaging van risico op betrapping strafbaar handelen dit document niet verder verspreiden. Tineke werd in dit document uitleveraar genoemd.
Rechter: Door uw handelen en het handelen van uw medeverdachte zijn zeker duizend en mogelijk meer dosis Middel X verspreid met alle mogelijke en nog in de toekomst gelegen risico's van dien. De rechtbank rekent u dat zwaar aan.
Rechter: Meneer Van Wijk, u wordt veroordeeld voor deelname aan een criminele organisatie die tot doel heeft het verlenen van hulp bij zelfdoding.
Rechter: Als voorzitter sprak hij zich uit tegen het verstrekken van Middel X onder leden en in de huiskamer groepen. Tegelijkertijd blijkt dat u op de hoogte was van het bestaan van een informeel circuit waarbinnen het middel wel werd verspreid.
Rechter: Als voorzitter had u meer moeten en kunnen doen om het verstrekken van Middel X in het informele circuit, waarvan u kennis had, een halt toe te roepen.
Rechter: Mijnheer Van Wijk, alles overwegende legt de rechtbank aan u op een voorwaardelijke gevangenisstraf voor de duur van vier maanden met een proeftijd van één jaar.
Wel een veroordeling dus, maar Jos hoeft niet de cel in.
Tineke wordt, naast deelnemen aan een criminele organisatie, ook nog verdacht van twee gevallen van hulp bij zelfdoding. Een van een man die in een instelling verbleef. Volgens zijn vrouw had Tineke hem aan Middel X geholpen. Tineke zei dat zij niet meer wie dan man was. Ze kon zich zijn naam niet herinneren.
Rechter: De rechtbank spreekt u vrij van de hulp bij zelfdoding in de zaak van meneer Van H. Dat u Middel X zou hebben verstrekt aan deze overleden kan enkel volgen uit de verklaring van zijn partner en die heeft het weer gehoord van hemzelf. Naar het oordeel van de rechtbank is deze van horen zeggen verklaring onvoldoende om te dienen als wettig en overtuigend bewijs dat u degene bent geweest die dat middel heeft verstrekt en de daarbij horende gebruiksaanwijzing.
De andere zaak ging om een oudere vrouw. Zelf vertelde Tineke dat ze een goede band met haar had opgebouwd, maar ze was heel duidelijk: ze had Middel X nooit aan haar gegeven. Toch vindt de rechtbank dat Tineke haar hulp heeft geboden.
Rechter: Uit de bewijsmiddelen volgt dat Alex het middel heeft gesteld verstrekt aan deze mevrouw. Na het oordeel van de rechtbank is komen vast te staan dat u een nauwe en bewuste samenwerking met Alex, een pakketje Middel X en antibraakmiddel heeft geleverd aan die mevrouw, waarna zij met deze middelen een einde aan haar leven heeft gemaakt.
Rechter: De dochter van deze mevrouw schreef aan haar verklaring dat er een verwijdering tussen haar en haar moeder optrad, waardoor zij haar moeder in haar laatste levensfase niet heeft kunnen bijstaan op de manier die zij graag had gewild.
Rechter: Mevrouw Tineke, alles overwegende, legt de rechtbank aan u op een voorwaardelijke gevangenisstraf voor de duur van één jaar met een proeftijd van drie jaar.
Ook voor Tineke een voorwaardelijke straf, zowel Jos als zij hoeven niet de gevangenis in zolang ze niet nog een keer de wet overtreden. De strekking van het vonnis is: Jos wist wat speelde en liet het gebeuren. Hij danste op de rand van de wet en is volgens de rechtbank af en toe over de lijn gegaan. Tineke was degene die ook echt middel x verspreidde, haar handen vies maakte. Als zij vinden dat mensen wel hulp bij zelfdoding moeten krijgen, moeten ze het anders aanpakken stelt de rechter.
Rechter: Wie verandering van wetgeving wil, moet aankloppen bij bestuur en politiek. En als er dan voldoende maatschappelijk draagvlak bestaat, dan zal onze democratische rechtsstaat zijn werk doen en op enigerlei wijze voorzien door het stellen van regels. En die zullen dan ook hard nodig zijn.
De voorzitter had al aangegeven dat deze criminele organisatie niet te vergelijken is met een criminele bende. Maar hoe kijkt de rechtbank naar Jos en Tineke?
Rechter: Op sommige momenten tijdens de behandeling van deze zaak is het beeld ontstaan dat verdachten zouden hebben gehandeld in de dood, dat zij bepaalden wie op welk moment dood mocht gaan en wie wel of niet zou mogen sterven. Dat is in ieder geval niet het beeld dat wij als rechtbank hebben gekregen. Het beeld dat de rechtbank kreeg is het beeld van een groep mensen bij wie het ideaal van autonomie bij het bepalen van eigen sterven voorop heeft gestaan.
Het ideaal stond voorop. Meer doorgeslagen Dolle Mina's dan levenseindeterroristen, begrijp ik van de voorzitter.
De grenzen van hulp bij zelfdoding worden bepaald in de rechtszaal. Door de veroordelingen van Jos en Tineke weten we nu: er kan zoiets bestaan als een criminele organisatie die het doel heeft mensen behulpzaam te zijn bij hun zelfdoding.
Structurele aanpassingen aan de grenzen van de wet zullen moeten worden gemaakt via de wetgever. Zo zegt ook de rechter. Tot voor kort probeerde de CLW dat via het openbaar ministerie en de rechter. Maar het huidige bestuur is allang een andere weg ingeslagen. Ze hebben een idee over de proeftuin weer nieuw leven in geblazen.
Dat experiment met 10.000 mensen die een laatstewilmiddel krijgen, bijvoorbeeld Middel X. Jos en Petra hadden dat plan ook al gepitcht bij het OM, maar zij verwijzen hen naar Den Haag. En nu, zo’n zeven jaar later is het eindelijk zo ver.
Nieuwsfragment: De Tweede Kamer reageert buitengewoon ongerust op een plan dat Coöperatie Laatste Wil gisteren lanceerde. De kamer wil nu dat de minister onderzoekt of de organisatie verboden kan worden.
De CLW lijkt hier niet van onder de indruk. Meer dan drieduizend mensen melden zich aan om mee te doen. Volgens de CLW is het allang niet meer de vraag of er een vervolgstap moet worden gezet, maar welke.
En of mensen hulp bij zelfdoding nou genade of een doodszonde vinden, voor de CLW is er maar één richting:
De pil van Drion moet en zal er komen.
Dolle Mina’s van de dood is een Agros-podcast van HUMAN en VPRO en is gemaakt door mij, Hansje van de Beek, voor NPO Radio 1. Hulp bij de research kreeg ik van Michelle Salomons. Techniek: Wederik de Backer, storytelling-advies: Katinka Baehr, Beeldontwerp Sophia Twigt, productie: Nicoline Tania en de eindredactie werd gedaan door Nikki van der Westen.