Over Middel X gaan in de media veel verhalen de ronde, maar wat doet het middel nou precies? Is het een garantie voor een humane dood of een recept voor een onwaardig sterven? En wat is een humane dood überhaupt?

Hier kan je de hele aflevering naast luisteren ook lezen.

Het recept

In deze podcast gaat het over zelfdoding. Denk je aan zelfdoding? Probeer er dan met iemand over te praten, bijvoorbeeld met vrienden, vrienden of de huisarts. Als je het liever anoniem doet kan je bellen met 0800-0113 of chatten op 113.nl

Voordat we beginnen zou ik willen dat je iets voor me doet. Doe even je ogen dicht, als het kan natuurlijk, en maak een plaatje in je hoofd van wat een humane dood is. Hoe ziet dat er voor jou uit? Wat is voor jou belangrijk? Wat moet er zijn, en wat vooral niet? Maar wees ook realistisch, wat denk je dat er mogelijk is?

Heb je het?

Oke, dan gaan we beginnen.

Dit is een podcast over de dood. De zelfgekozen dood. Het is een podcast over de vraag of hulp wel hulp is.

Het is een verhaal over een groep babyboomers, de generatie die jarenlang heeft gestreden voor baas in eigen buik en nu voeren zij actie voor baas over eigen dood. De een vindt hen vrijheidsstrijders, de ander noemt hen levenseindeterroristen.

Zelfdoding is niet strafbaar, maar iemand daarbij helpen wel. En dat pikt deze groep niet.

Ik ben Hansje van de Beek, en voor Argos onderzoek ik wat de grenzen zijn van hulp bij zelfdoding. Waar eindigt genade en begint de doodzonde?

Je bent nu al bij de vijfde aflevering en je hebt nog niet één keer gehoord hoe het is om te sterven met Middel X. Er zijn weinig mensen die erover kunnen vertellen, want de gebruikers leven niet meer, en niet veel mensen zijn bij zo’n overlijden geweest. Maar Jaap van Riemsdijk wel.

Jaap van Riemsdijk: Johan kwam ik op enig moment tegen op een vergadering van de Coöperatie Laatste Wil en toen was het zo van: “hé, jij ook hier?” Ja, we waren allebei geïnteresseerd in eigen regie.

Jaap: En we zijn samen teruggereisd vanuit Utrecht naar Amsterdam in de trein. En toen zei hij op een bepaald moment: “Nou, eigenlijk zou ik zo graag met jou nog eens hier verder over willen praten”. En toen heeft ie me toevertrouwd dat hij eigenlijk al langer met de gedachte speelde om niet zo gek lang meer te blijven leven. Johan en ik zijn daar toen over van gedachten gaan wisselen. Hij deed dat eigenlijk alleen maar met mij, want hij wilde niet z'n vrienden daarmee lastigvallen. Hij noemde het een ‘conversation killer’.

En ondanks dat het misschien een conversation killer is, gaat Jaap er ons toch over vertellen.

Jaap: Johan Ooms is veertig jaar een belangrijke acteur geweest. Hij was nog van de oude generatie, het grote toneel. Met Ko van Dijk, als dat mensen nog wat zegt.

Ik weet ook niet of dat mensen nog wat zegt, mij in ieder geval niet. Maar toen ik Johans naam googelde ging er wel een belletje rinkelen.

Hij had namelijk een rolletje in dit programma, Baantjer, als de mensen dat nog wat zegt. Want dit, destijds razend bekende programma, is namelijk ook alweer bijna 20 jaar van de buis.

De Cock, in Baantjer: Meneer de Korte, we hebben reden om aan te nemen dat het hier doodslag gaat. U was behoorlijk van slag toen wij u gisteravond aantroffen.

Johan Ooms. in Baantjer: Het gebeurt me niet elke dag dat een medewerker van me wordt vermoord.

Jaap: Het was een dag die ik natuurlijk nooit van mijn leven zal vergeten. Het was een dag waarop wij de avond van tevoren ook nog bij Johan geweest zijn om het leven te vieren, wijn te drinken en Johan aantroffen in een staat van euforie van: “Morgen is het zover, dan ben ik er niet meer”.

En zijn vriendin en ik hadden zoiets van: “God Johan, weet je het nou wel zeker? Want we houden van je”. “Ja”, zegt ie, “Ik hou ook van jullie. Maar daarmee is de kwaliteit van mijn leven niet ineens zo opgekrikt dat ik door wil gaan”.

Johan had uitvoerig met Jaap gesproken over waarom de kwaliteit van zijn leven zo laag was.

Jaap: Johan kreeg op enig moment een probleem aan zijn stembanden. En dat was voor hem een grote teleurstelling, want hij kon daardoor niet meer toneelspelen. Waarom, zul je je afvragen? Er zijn nog zoveel andere dingen in het leven? Nou, die waren er voor hem niet. Hij was zo gefocust op dat toneelspelen. Natuurlijk had hij vrienden, ook dierbare vrienden. Maar voor hem was het leven niet de moeite waard meer. Het leven was voor hem eigenlijk voltooid.

Een voltooid leven. We hebben het er eerder al over gehad. Het betekent voor iedereen iets anders. Grofweg zijn er twee versies: Ik heb een mooi leven gehad, we kunnen het nu wel afsluiten. Of: het leven is zo zwaar, van mij hoeft het niet meer.

Ik kan natuurlijk niet zeggen wat het voor Johan was. Iets ertussenin zo te horen. Een mooie carrière gehad, maar zo hoeft het van mij niet meer.

De term voltooid leven suggereert in ieder geval een weloverwogen dood, geen opwelling. En dat was het zeker ook voor Johan. Al jaren lag het Middel X bij Johan op de plank.

Johan kocht Middel X in 2018 van de inmiddels veroordeelde Alex S, die toen, al dan niet samen met Tineke, ook een handeltje op Marktplaats had.

Jaap: Ik herinner me nog heel goed dat ik een telefoontje van hem kreeg. “Ik heb ze”. En daar was hij heel erg blij mee.

Jaap: En toen heeft het ook nog lang geduurd voordat hij het plan ten uitvoer legde, want hij wilde het doen op het moment waarop die d'r helemaal 100% achter kon staan. En ook van een aantal mensen afscheid had kunnen nemen.

Het duurt zelfs nog twee jaar voordat Johan zijn leven beëindigt. Jaap was erbij, en filmde het. Zo kon hij aan de politie laten zien dat Johan alles vrijwillig en zelf gedaan had. Van Jaap mag ik het laten horen.

Jaap in opname: Het is nu zes minuten over half elf.

Johan wilde ook dat de opname openbaar zou worden.

Jaap in opname: En Johan, je hebt je uur U gepland om kwart voor elf.

Johan zit op een bank in een donkerblauwe badjas. Hij zegt: "Ik ga eenzaam noch depressief".

Johan: Geheel uit eigen beweging.

Een stukje verder in de video zie je Johan in zijn kleine wit-betegelde badkamer staan. Hij leunt ontspannen op de wasbak.

Johan: En ik hoop dat het een prettige reis wordt.

Hij neemt een capsule in, neemt een slokje uit zijn flesje spa blauw en gooit zijn hoofd achterover.

Johan: Ik heb het zelf gedaan.

Het is meer alsof hij een paracetamolletje inneemt dan een zwaar dodelijk gif.

Johan kijkt de camera weer in, hij lacht.

Johan: It’s a wrap.

Daar houdt de video op. Jaap vertelt me hoe het toen verder ging.

Jaap: Hij ging toen een gedicht voordragen. En nou dat duurde heel lang. En na een minuut of tien raakte ie toch een beetje de draad kwijt. Hij zei: “Nou, ik stop maar, want het gaat niet zo goed meer”. Na een kwartiertje begon hij duizelig te worden. Hij zei: “Het lijkt alsof ik in een draaimolen zit. Ik voel me wat misselijk worden, draaierig, wankel.”

Jaap: We merkten dat hij toch wat minder aanspreekbaar werd. Niet heel ziek, maar hij voelde zich niet lekker. Daarna werd hij wel wat zieker, begon hij ook wat stuiptrekkingen te voorkomen. Hij had het moeilijk. Wij hebben hem geprobeerd aan te moedigen zo van: “Goh Johan volhouden, we zijn bij je en straks is het voorbij. Want binnenkort”, volgens de informatie, “raak je toch buiten bewustzijn, dus dan merk je niks meer. Dus volhouden”. En toen hebben we nog wat grapjes zitten maken. Zijn vriendin zei: “Goh Johan, je spieren verslappen, je ziet er veertig jaar jonger uit”. Nou dat vond hij erg leuk, want Johan was nogal een ijdeltuit.

Jaap: Ik denk niet dat hij pijn had, ik denk dat alle processen in je lichaam toch lamgelegd worden waardoor alles overhoop raakt, en je wel voelt dat er van alles in je lichaam gebeurd dat niet pluis is.

Het OM heeft de video ook bekeken. Johans zelfdoding was namelijk een van de tien gevallen van hulp bij zelfdoding waarvoor Alex S. is veroordeeld. En in die rechtszaak komt een detail naar voren dat Jaap nog niet verteld heeft.

Hansje: Het OM zegt zelfs letterlijk dat jij het te positief voordoet hè? Te rooskleurig. En dan refereren ze eraan dat hij om zijn moeder geroepen heeft.

Jaap: Ik vind dat niet zo abnormaal. Ik denk dat dat iets heel basaals is wanneer je in een soort paniek bent. En dat hoeft niet eens een paniek te zijn, dat je doodgaat, maar dat het heel normaal is dat een oud instinct naar boven komt en dat je dan, en dat deed Johan, “Mama” riep. Ik vind dat niet vreemd en ik vind dat ook niet representatief dus voor een doodstrijd.

Johan werd 75 jaar, hij koos er zelf voor om een einde aan zijn leven te maken. Eigenlijk precies zoals Huib Drion had bedacht. Maar hoeveel mensen zijn er eigenlijk die dat willen? Niemand wist het, tot 30 januari 2020, als een onafhankelijke onderzoekscommissie, de commissie Van Wijngaarden, haar onderzoek daarover presenteert. Nieuwsuur besteedt er aandacht aan.

Presentator Nieuwsuur: 76.000 55-plussers zeggen al langer een doodswens te hebben zonder dat ze ernstig ziek zijn.

Iets meer dan de helft van die groep, heeft daar ook iets mee gedaan. Bijvoorbeeld een behandelverbod opgesteld. Een kleiner deel, zo’n 10.000 mensen, wil ook echt hulp bij levensbeëindiging. Maar Van Wijngaarden vindt iets bijzonders bij die groep, ze ligt het toe bij de presentatie van haar rapport.

Van Wijngaarden, bij Nieuwsuur: Dat mensen de ene dag dood willen, en bij wijze van spreken zeggen: “Dat wisselt af met de wens tot leven. Of de wens tot leven is zelfs sterker, ook al wil ik al meer dan een jaar dood.” Dan vraag je je toch wel af van: “wat is hier precies aan de hand?”

D66 wil al langer verruiming van de mogelijkheden voor hulp bij zelfdoding. Bij Nieuwsuur wordt Pia Dijkstra geconfronteerd met de resultaten van het onderzoek.

Jeroen Wollaars, bij Nieuwsuur: 10.000 mensen, zien we, willen geholpen worden bij levensbeëindiging. Althans, soms wel, soms niet. Het ligt een beetje aan hoe het met ze gaat, het kan van dag tot dag verschillen. Maar hoe dan ook: dat is 0,18%. Is dat nou niet wat weinig om er een heel ingewikkelde wet voor te maken?

Pia Dijkstra, bij Nieuwsuur: Ik vind 10.000 mensen helemaal niet weinig, dat vind ik heel veel. En als je naar percentages kijkt, wij maken wel wetten voor minder mensen.

Het doet me denken aan de wetgeving rond abortus, je weet wel, van de echte Dolle Mina’s. Ook maar een klein deel van de zwangeren wil een abortus. Maar een grote meerderheid van de Nederlanders vindt dat het moet kunnen. En zo denkt Pia Dijkstra ook over het voltooid leven.

En de commissie Van Wijngaarden vindt nog iets opvallends. In het rapport staat: ‘Uit het grootschalige bevolkingsonderzoek zijn geen empirische aanwijzingen gevonden dat er een groep gezonde 70-plussers is met een persisterende, actieve doodswens in afwezigheid van lijden.’

Dus dat mooie beeld van een voltooid leven, gezond en gelukkig, en voor de aftakeling eruit stappen, die mensen bestaan helemaal niet, zegt de onderzoeksgroep. De ouderen met een doodswens willen sterven met een reden. Ze geven aan dat ze eenzaam zijn of financiële problemen hebben.

De commissie concludeert dan ook dat de term voltooid leven ‘te rooskleurig is en een verdoezelend karakter heeft’. Toenmalig leider van de ChristenUnie, Gert-Jan Segers, grijpt het onderzoek aan om het hele idee van een laatste-wil-pil de kop in te drukken.

Gert-Jan Segers: Wat ik hoop is dat de D66-fractie de werkelijkheid, zoals Els van Wijngaarden die heeft geschetst, nog eens heel goed op zich laat werken. Dat we elkaar dan samen kunnen vinden in bestrijding van eenzaamheid, bestrijding van financiële problemen, woonproblemen, al die oorzaken waar we iets aan kunnen doen. En dat ze zullen afzien van het ontwikkelen van een wet die het verstreken van zo’n zelfmoordpil mogelijk maakt, omdat dat niet het humane antwoord is.

Pia Dijkstra: Ik vind dat mensen ten allen tijde zelf moeten kunnen kiezen. Daarom is dit wetsvoorstel wat ik in voorbereiding heb, eigenlijk een optie erbij. Het blijkt dan juist vaak dat mensen die optie niet kiezen, maar weten dat hij er is en dat biedt een soort veiligheid. Het idee: "ik wil het nu niet, maar als het aan de orde is, dan is er een mogelijkheid". 

Dan is het een tijd stil rond Middel X. Achter de schermen wordt nog wel een gedragscode opgesteld. Handelaren en fabrikanten in chemische stoffen spreken af dat ze Middel X niet meer aan particulieren verkopen. De CLW reageert kritisch, maar veel aandacht is er niet meer voor het zelfdodingspoeder. Tot 3 juli 2021. Die dag staat er in de Volkskrant een groot artikel over een sterfgeval door Middel X. Het is niet bepaald goed voor de publieke opinie rond Middel X en de CLW. Het verhaal beschrijft de dood van de 28-jarige Marjolein.

Het is 14.45 uur als de paniek toeslaat. Marjolein belt vanuit haar appartement met de huisartsenpost. En meteen daarna 112. Ze vertelt dat ze Middel X heeft ingenomen. Ambulances, politiewagens en de brandweer rijden met gillende sirenes naar haar adres. Ook een brandweereenheid gespecialiseerd in chemische stoffen wordt ingeschakeld.

Dertien minuten en veertig seconden blijft ze aan de lijn met 112, maar als de hulpdiensten arriveren, is ze al zo verzwakt dat ze niet meer open kan doen. De brandweer ramt de deur in.

In de rechtszaal komen we achter een bijzonder feit. Alex S. is in eerste instantie bang dat het artikel slecht is voor zijn verkoop. Maar het tegenovergestelde blijkt waar te zijn. Hij maakt meteen drie keer zo veel pillen als normaal. Hij laat het weten aan Jos, die op dat moment contact met hem heeft. Jos stuurt hem een duimpje terug. 

Er staat nog iets pijnlijks in het artikel.

Als de ambulance met hoge snelheid naar het Haagse Westeinde-ziekenhuis rijdt, trilt Marjolein hevig. Ze heeft het ijskoud, maar ze is bij kennis. 'Toen ze aankwam, vroeg ze in paniek aan de verpleegkundige: “Ga ik nu dood? Ik wil niet dood'', vertelt haar moeder Yvonne.

Ik vraag Jos aan zijn keukentafel naar het artikel.

Jos: Daar klopt geen kloot van.

Jos heeft zo'n eigen ideeën over de dood van Marjolein.

Jos: Die had toen 112 gebeld. 112 was een kwartier, twintig minuten later bij haar huis. Ze moesten de deur forceren, want zij kon zelf de deur niet meer open doen. Dan wordt ze op opgenomen op de brancard of in de ziekenauto naar het ziekenhuis. En bij de spoedeisende hulp zou ze dan gezegd hebben: “Ga ik nu dood”? Zeg ja, sodemieter op, daar klopt toch helemaal niks van. Ze was al in coma toen die ambulance binnenkwam. Dan is ze niet meer in staat om te zeggen: “Ga ik nou dood?” Dat gaat er bij mij dus niet in.

Maar in het artikel staat helemaal niet dat zij in coma was. Er staat namelijk: ‘Ze heeft het ijskoud. Maar ze is bij kennis.’ Ik moet zeggen dat ik schrik van zijn reactie. Maar ook dit is Jos.

Jos: Het zijn verzinsels van de mensen die zich een beetje schuldig voelen omdat het met haar dochter of met zijn dochter of met hun kennis zo gegaan is. Die verzinnen een uitweg voor hun schuldgevoel. Maar dit klopt voor geen meter.

Jos vertelt me dat hij bewijs heeft verzameld, dat Middel X bij veel mensen voor een humane dood zorgt. 

Jos: We hebben de nabestaanden of getuigen gevraagd om een brief te maken, en die is gestructureerd, van wat ze meegemaakt hebben bij het overlijden. Ik heb ze een tijdje geleden nog weer eens een keer allemaal op een rij gezet.

De CLW heeft een zogenoemde meldingsbrief op de website staan. Op dit formulier kan je beschrijven hoe de dood met Middel X verlopen is. Jos heeft over 34 mensen een meldingsbrief ontvangen.

Jos: Ik heb ze gecatalogiseerd en anoniem opgeschreven. Mannen, vrouwen, de hele reutemeteut. En toen kwam ik erachter van: de gemiddelde leeftijd is 68, de verhouding mannen vrouwen of is bijna fifty-fifty, gemiddeld tijd tot coma 23 minuten en de gemiddelde tijd tot overlijden was 80 minuten.

Jos: En in alle gevallen, op misschien één na, kan je zeggen dat het overlijden vredig was. Ook met de berichten van de nabestaanden en bij mij. Dus opa of papa of moeder is vredig overleden of rustig ingeslapen of is rustig heengegaan, of dat soort termen. In één geval was er een oudere man, die greep wat naar z’n riem om zijn broek, alsof die knelde. En dat vonden die mensen niet een prettig gezicht. Dus dan kan je zeggen, nou dat is niet echt waardig.

Sommige mensen hebben wel een negatieve ervaring.

Jos: Een man die zit in een stoel. Hij is vrijdags waarschijnlijk overleden en wordt 's maandags gevonden door één van zijn zonen en die zei: “Ja, papa die zat hartstikke mooi aangekleed rustig in zijn stoel en hij heeft daar alleen het hele weekend gezeten en dat vonden wij vervelend.”

Jos stelt dat veel de dingen die mensen beschrijven als inhumaan of onwaardig, niets met Middel X te maken hebben.

Jos: Ik had één mevrouw, die had als contactpersoon zich gemeld bij zo'n meldingsbrief, en die had geschreven dat ze helemaal niet helemaal niet prettig vond. Dat gerochel en dat gereutel en dat gedoe. Ik denk: “nou dan ga ik effe bellen”. Want je schrijft niet voor niets ook je contactgegevens op. Dus ik heb haar gebeld. Ik zeg: “goh, wat is er nou precies gebeurd?” “Ja, nou, het duurde wel één uur.” Ik denk een uur? “Ja, en dan was de adem weer weg en dan kwam die weer in eens terug en dan van die rare rollende beweging met de ogen.” Ik zei: “Ja, was dat in een coma?” “Ja, dat was wel in coma.”

Jos: Ja, nou, hoe mooi wil je het hebben? Binnen een uur, een gezond persoon. Ik zeg: “Heeft u wel eens een overlijden meegemaakt?” Ze zegt: “Nee”. “Een uur is echt heel kort, want heel vaak duurt dat wel misschien wel dagen, dat gerochel en gereutel en gedoe". Dus ik zeg: “Ja, ik snap niet dat je als je het nooit mee hebt gemaakt, dit is echt de manier waarop het gaat.” “O, nou dat wist ik niet.”

Jos: En die ademhaling, dat heeft een bepaalde naam, strijkstok ofzo, zo’n soort naam. Dat is dat je een hele lange tijd niet ademt en dan ineens krijg je weer die lucht naar binnen.

Jos: Dus met al die verhalen die ik je net noemde, ja, ik durf dat wel vol te houden. Natuurlijk zullen er wel eens uitschieters zijn, maar mensen weten niet wat doodgaan is.

Tijdens het maken van deze podcast realiseer ik mij iets. Voor iedereen betekent een humane dood iets anders. Wat humaan is, is een mening. Ik benaderde het als een feit.

Jij hebt het al voorgesteld. Voor mij is een humane dood een einde waarbij je rustig inslaapt, het liefst met je dierbaren naast je. Veel leden van de CLW die ik sprak hadden hier een heel ander beeld bij. Een lid antwoordde op de vraag wat een humane dood is: “een zekere dood”. Ik vroeg: “Ja, en nog meer? Zij zei iets met de strekking: “Nee, dat is het wel. Het allerbelangrijkste is dat het gegarandeerd is. Niemand moet mij kunnen tegenhouden”.

Ik was totaal verbaasd. Andere leden hadden nog wel meer voorwaarden. De meesten waren het er wel over eens dat je geen pijn moest hebben. Maar “sterven is geen pretje”, is wat ik steeds hoorde. Zij vonden mijn beeld van de dood niet erg realistisch. Een dood uit een Amerikaanse film.

Vaak vertelden deze leden, die meestal twee keer zo oud waren als ik, over de vrienden en familie die zij hadden zien sterven. En dat was inderdaad geen pretje geweest. Pijn, schreeuwen, verwardheid, ze hadden het allemaal gezien. Dus voor hen was braken, ontlasting verliezen en spiertrekkingen niet echt een dealbreaker.

Op 3 december 2021 komt er een vervolg op het artikel over Marjolein. De journalisten van de Volkskrant tekenen nog zes getuigenissen van overlijdens op. Er zitten hier heel heftige bij.

Bijvoorbeeld een man uit Friesland die stierf, waar meerdere getuigen bij waren.

Als ik zijn broer benader, laat hij mij weten dat hij even getwijfeld heeft maar toch zijn verhaal zal vertellen.

Hij doet dat wel anoniem om de weduwe van zijn broer niet verder te belasten. Laten we hem Maarten noemen.

Hij heeft er geen zin in, vertelt hij vlak voordat ik mijn opnameapparaat aan zet. Hij doet het toch: mensen moeten weten wat Middel X voor spul is.

Maarten: Mijn broer was een hele vrolijke, actieve jongen. In de loop der jaren is hij van een hele vrolijke jongen een soms zeer zwaarmoedige jongen geworden. Dat heb ik van vrij nabij meegemaakt.

Hansje: En was daar een aanleiding voor?

Maarten: Ja, daar hebben we ons suf over gepiekert. Zo simpel is het. En ook met hem over gesproken, want dat zagen we natuurlijk ook allemaal wel gebeuren. Dat het gewoon niet geweldig liep, maar dat het zo heftig was, dat hebben we nooit, of nooit, dat hebben we lange tijd niet gezien.

Maartens broer wil niet langer leven. Dat vertelt hij ook zijn vrouw en familie. Hij neemt contact op met het Expertisecentrum Euthanasie maar de wachttijd is daar nog zeker een jaar. Dat is te lang voor hem. Volgens Maarten komt zijn broer via de Coöperatie Laatste Wil uit bij een man die Middel X verkoopt.

Maarten: En die man zei van: “Ik wil je eerst in de ogen kijken voordat ik dat stuur. Dus je moet dan moet je maar even langskomen”. En dat heeft hij gedaan. Hij is daar met zijn vrouw geweest, en nou ze hebben een half uurtje daar gezeten en toen heeft die man gezegd van “Ik stuur het je wel toe”. Die man had aangegeven dat: je gaat in een stoel zitten, je neemt dat spul, je glijdt weg en klaar is Kees. Nou, dat was dus niet helemaal het geval.

De plannen van Maartens broer worden steeds concreter. Hij hoopt dat zijn geliefden bij zijn einde aanwezig willen zijn.

Maarten: Hij heeft op een gegeven moment gezegd van dan en dan ga ik die pillen nemen.

Hansje: Tegen wie zei hij dat dan?

Maarten: Tegen mij.

Maarten: Van wil je daarbij zijn? “Want dat zou ik wel plezierig vinden”. En ik zei: “nee, ik ga niet aan je dood meewerken. Dat ga ik niet doen. Dat is voor mij zo, dat gaat tegen alles in, dat kan ik niet doen”. “Nou, dat wordt dan  een gezellige boel”, zei hij nog een keer.

Maarten: Toen moest ik op een gegeven moment een keertje bij hem of bij hen langs om iemand op te halen om weg te brengen. Dat was afgesproken. En, toen kwam ik daar, en ik was nog niet binnen, en toen hoorde ik een enorme gil van z'n vrouw. Toen bleek dat hij dat middel had genomen, dus ik ben daar toen meteen naar toe gestormd. In één keer was ie gewoon van z'n bed afgevallen en in een hevige kramp terechtgekomen. Dus vandaar dat zijn vrouw zo gilde.

Maarten: Hij riep: “Help me, help me, help me!” Dat was echt nou grote ogen en echt naar mij gericht van hier, jij bent een grote broer, help mij. En toen heb ik ook gezegd van: “Je wilde er echt een einde aan maken. En ik wil niet dat als jij dit echt wil, dan ga ik er niet tegenin. Tenminste, ik ben het er niet mee eens, maar ik ga niet fysiek iets doen. Dus als jij echt geholpen wilt, dan moet je dat heel duidelijk zeggen.” Nou, hij knikte heel duidelijk. Nou toen heb ik 112 gebeld en die zijn toch vrij snel gekomen.

De ambulance komt aan. Maartens broer is nog aanspreekbaar. De ambulancebroeders bellen met het Nederlands Vergiftigingen Informatie Centrum wat ze voor hem kunnen doen. Maarten vindt een briefje bij het pakketje met middel X. Er staat dat de keuze om het zelfdodingspoeder in te nemen definitief is.

Maarten: Toen was het mij eigenlijk ook wel duidelijk, en dat wist hij ook, dat kon ik wel zien, dat wat je ook zou doen dat het niet zou helpen.

Maarten: Dat middel ontneemt de mogelijkheid aan cellen om zuurstof op te nemen. Maar dat leidt tot een enorme paniek bij jou, je gaat gewoon op tilt. En nou, een van die dingen daarbij is dat ie het heel warm had, maar het was veel meer dan dat. Het was gewoon één grote uitslaande brand was het. En nou en daar probeerde… Ja, hij vroeg echt letterlijk om een mes, om in z'n lijf te zetten om er een einde aan te maken. Het was echt een marteling.

Maarten: Wat ik daar in terug gezien heb is niet alleen dat het heel gruwelijk was wat er gebeurde, maar dat er ook toch een vorm van spijt of een idee kwam van: “Waar ben ik aan begonnen in godsnaam en help mij daarin”. En dat kan dan niet. Nou, en dat bleek dus ook.

Maarten is nog steeds kwaad op de Coöperatie Laatste Wil. Hoe kunnen zij Middel X aanprijzen als een humaan zelfdodingsmiddel?

Maarten: Ik hoorde iemand anders een keer zeggen van: "Het zijn hele aardige mensen, maar in hun naïviteit zijn ze extreem extremistisch." Dat vind ik een hele goede omschrijving.

Ik vind het ingewikkeld. Is het verhaal van Maartens broer een uitzondering? Niemand lijkt een totaaloverzicht te hebben. Jos heeft een groot aantal casussen, maar die groep kan gekleurd zijn. Zullen mensen die ontevreden zijn ook naar de CLW gaan? De cijfers van het Nationaal Vergiftigingen Informatie Centrum zijn ook selectief, want hier komen geen gevallen binnen van mensen die vredig in hun slaap gestorven zijn. En wat weten we van de mensen die overleden zijn zonder getuigen erbij?

Maar ik kom erachter dat er wel iemand bestaat die een uitgebreid overzicht heeft.

Karen: Ik ben Karen van den Hondel, ik ben fulltime forensisch arts bij de GGD Amsterdam en tevens coördinator van de afdeling.

Van den Hondel is gepromoveerd op zelfdoding binnen de huiselijke kring. En dat is niet het enige wat zij doet.

Karen: Ik werk ook voor het Expertisecentrum Euthanasie, dus ik ben een van de dokters die euthanasie geeft aan mensen waarbij de eigen dokter dat niet kan of niet wil. En ik heb sinds 2017 denk ik 60/70 euthanasie zelf uitgevoerd.

Van den Hondel heeft een bepaalde blik in haar ogen, vastberaden, bevlogen, fierce. Vergeef me de Engelse term, maar dat is de beste omschrijving.

Karen: We hebben voor het eerst getallen. We weten nu dat er in de periode van de onderzoeken 172 suïcides met middel X plaatsgevonden hebben.

Maar zodra de microfoon aangaat is ze voorzichtig. Afgemeten. Het helpt misschien ook niet dat er een persvoorlichter naast haar zit.

Karen: De forensisch artsen registreren alle niet natuurlijke overlijdens in een systeem. Wij moeten een lijkschouwverslag maken en dat schrijven in opdracht van de officier van justitie. Dus wat we gedaan hebben, we hebben alle GGD'en van Nederland benaderd met het verzoek om of zelf data te leveren of we hebben gevraagd of ze toestemming wilden geven dat ik die getallen, samen met mijn onderzoeker, uit de lijkschouwverslagen mocht halen.

Karen: Wat mij opviel is dat er een behoorlijke spreiding was in de leeftijd. En het viel me op dat het lang niet alleen maar ouderen waren.

Uit het onderzoek blijkt ook, net als bij de cijfers van Jos, dat de groep mannen en vrouwen ongeveer gelijk is. Gemiddeld is de groep mensen die aan Middel X zijn gestorven is 59 jaar oud geworden. Wat ook opvallend is, is dat 70%, van de mensen bekend was met psychiatrische klachten. Bij 22% van de mensen waren naasten aanwezig. Een groot deel stierf dus alleen. Belangrijke informatie, maar ik zou zo graag iets meer willen weten over hoe deze mensen zijn overleden. Daarover staat niets in het rapport. En ondanks dat dit niet de onderzoeksvraag was, wil Van den Hondel hier graag wat over zeggen. Eerst vraag ik haar wat zij een humane dood vindt.

Karen: Voor mij is een humane dood zoals ik dat zie bij een euthanasie. Dat is weloverwogen, dat is voorbereid, dat is uitgebreid besproken. Dat is met naasten erbij. Want het verlangen naar de dood of het dood willen of het niet meer kunnen leven kan een heel eenzaam en emotioneel proces zijn. Dus ik vind het heel belangrijk dat dat gebeurt samen met mensen, dat mensen erover kunnen praten.

Karen: Wat ik verder humaan vind is het overlijden zelf. De meeste mensen zijn met familie, met geliefden. Die liggen op bed en die zijn relatief rustig omdat ze zeker weten dat ze overlijden. Vind ik ook een hele belangrijke. Dat ze ook zeker weten dat dat op een snelle, pijnloze, rustige manier gaat.

Karen: En als laatste vinden familieleden, maar ook de overledene zelf het heel belangrijk dat er daarna geen gedoe ontstaat. Met gedoe bedoel ik bijvoorbeeld politieonderzoek of nog zelfs een strafrechtelijk vervolging.

Hansje: Dat beeld, komt dat dus ook terug, met wat u heeft gezien als t gaat om middel X?

Karen: Niet helemaal. We zien dat lang niet alle mensen overleden zijn met naasten erbij. We zien ook niet dat de mensen allemaal op bed lagen. Ik heb natuurlijk niet al die suïcides zelf gezien, maar ik heb wel de verslagen gelezen, en dan zie je toch dat een groot deel niet op bed aangetroffen wordt, ook niet op een rustige houding. Wat we zien is dat mensen soms in de badkamer liggen, in de woonkamer liggen, overal gebraakt hebben. Dus het heeft niet dat rustige beeld. En er zitten zeker gevallen bij waar mensen wel rustig op bed lagen, maar lang niet allemaal.

Karen: En wat we ook gezien hebben is dat 10% van de mensen uiteindelijk in het ziekenhuis overlijdt. En de beschrijvingen die daarbij zijn, dat zijn mensen die het opeens heel warm kregen. Misselijk, braken, hartkloppingen, extreem beroerd worden. En er zaten ook mensen bij die spijt hadden dat ze het ingenomen hadden.

Karen: Uit eindelijk gaat het allemaal om de definitie van wat is humaan sterven. En als mensen weten dat het uren kan duren, dan kan je je daarop voorbereiden en kunnen mensen bewust kiezen voor dergelijke dood. Ik vind het wel belangrijk dat ook de naasten, die er weer mee verder moeten, goed voorbereid zijn en weten wat ze te wachten staat.

Hansje: Een van de leden zei tegen mij: “We hadden ‘gewoon’ sterven moeten zeggen.” Bij sterven laat je ontlasting los en…

Karen: Zodra je overlijdt ontspannen alle spieren, dus het kan zijn. Dus ook de anus ontspant, dus het kan zeker zijn dat je ontlasting hebt. Maar er is een verschil tussen wat ontlasting laten lopen en een woning vol ontlasting of een spoor van ontlasting.

Hansje: Dat is er ook gevonden?

Karen: Onder andere, ja.

Dit vind ik niet humaan, dat durf ik wel toe te geven. Maar ja, wat humaan is, is een mening. En dat blijft knagen. Kan ik dan geen conclusie trekken? En dan ga ik nog eens terug naar het nieuws over de ontdekking van Middel X bij Nieuwsuur in 2017. Dit is wat oprichter Gert Rebergen daar zei:

Gert: 2 gram los je op in 50 ml water, dus dat is maar zo klein bodempje, en dan drink je het op en binnen twintig minuten raak je in coma. En daarna overlijdt je en dat komt omdat dit middel je bloeddruk in een keer héél hard naar beneden laat gaan. Er zit eigenlijk maar één naar ding aan vast, en dat is dat je er hoofdpijn van kan krijgen”.

Maar één naar ding: hoofdpijn. Nou, we kunnen in ieder geval zeggen dat niet iedereen die Middel X ingenomen heeft, zo gestorven is.

Ik ben weer bij Jos.

Ik vertel hem wat Karen van den Hondel mij verteld heeft.

En dat zij tot de conclusie komt dat het zeker niet altijd humaan is.

Jos: Ik weet daar niks van. Ik heb het nog nooit ergens kunnen lezen en ik heb het ook nooit terug gehoord, dus ik weet het niet. Natuurlijk, als iemand in paniek is en er is niemand bij. Ja, dan kan het natuurlijk best zo zijn dat je dan gaat lopen. En als je dood gaat, dan laat je alles lopen. Dus dat er ontlasting en urine ligt. Ja, je hoopt dan dat het alleen maar in bed ligt waar je overlijdt. Maar als de paniek om je hart slaat en je gaat lopen en je laat ook alles lopen. Ja dat, dat lijkt me ook vreselijk ja. Dus daarom zou…

Hansje: Zou je dat een humane dood noemen?              

Jos: Nee, dat is geen humane dood. Eigenlijk moet je zeggen, zorg ervoor dat er iemand bij is die gerust kan stellen, die de paniek kan voorkomen en die kan zorgen dat alles in goede banen wordt geleid. Maar door de geheimzinnigheid en door het optreden van het OM en de politie met name, zeggen mensen van: “Ja, ik wil er niemand bij hebben.”

Hansje: Je bent er heel stellig over dat het humaan is. Hoe kan je nou zo stellig zijn terwijl je ook niet alle zaken kent?

Jos: Nee, ik ken niet alle zaken. Nee.

Hansje: En waarom ben je dan wel zo stellig? Je bent er zo stellig in dat… Het is Humaan, zeg jij.

Jos: Omdat ik die veertig brieven terug heb gekregen van de nabestaanden. En die andere 172, ja, die ken ik niet. Dus ik weet dat niet. Ik weet echt niet.

Hansje: Maar dat is dan toch een probleem als je het niet weet en wel stellig bent.

Jos: Nou, ik ben stellig vanwege die case reports die d'r geweest zijn en vanwege onze eigen terugmeldingen.

Jos blijft ervan overtuigd. Middel X zorgt voor een humane dood. Ik zet de microfoon uit en krijg een kop koffie. En dan zegt Jos: “Weetje Hansje, nu wil ik jou eens een vraag stellen. Ik moet natuurlijk niet mijn kop in het zand steken.” En ik zeg: Oke, wacht. Eerst zet ik mijn microfoon weer aan.

Hansje: Jij hebt een vraag aan mij zei je?

Jos: Ja, over die mevrouw van die 172.

Hansje: Ja.

Jos: Want we moeten onze kop ook niet in het zand steken. Als zij nog bereid is om daar een gesprek over te hebben, dan zal dat misschien wel handig zijn. Maar dan zou je aan haar moeten vragen of je de contactgegevens mag delen.

En zo geschiedde. Want Karen van den Hondel stemt in met een gesprek met Jos. Ze wil alleen niet dat ik het opneem. Ze wil daar vrijuit kunnen praten, niet heel precies op haar woorden hoeven letten. Hem als mens spreken, niet alleen als arts en onderzoeker. Ik mag er wel bij zijn en erover vertellen. En zo zit ik een aantal weken later bij iets wat op een heel ongemakkelijke date lijkt.

 

Dolle Mina’s van de dood is een Agros-podcast van HUMAN en VPRO en is gemaakt door mij, Hansje van de Beek, voor NPO Radio 1. Hulp bij de research kreeg ik van Michelle Salomons. Techniek: Wederik de Backer, storytelling-advies: Katinka Baehr, Beeldontwerp: Sophia Twigt, productie: Nicoline Tania en de eindredactie werd gedaan door: Nikki van der Westen.