“Als je niet de zorg kan krijgen die je wilt, zet dat je leven stil.”

Het traject voor trans personen begint, na een wachtlijst van twee à drie jaar, met een diagnostische fase. In deze fase voeren cliënten gesprekken met psychologen en artsen. Per persoon verschilt het hoe lang deze fase duurt, het kan van een aantal maanden tot in sommige gevallen meer dan een jaar duren. Na deze fase vindt er een indicatiestelling plaats, waarin gekeken wordt of er sprake is van genderdysforie en of iemand klaar is voor een medisch vervolgtraject, legt Eva-Marijn Stegemann uit. Genderdysforie is een gevoel van onvrede met het geboortegeslacht, dat voorkomt wanneer het lichaam niet past bij de ervaren genderidentiteit. Tijdens deze indicatiestelling wordt er ook gekeken naar andere psychiatrische of psychologische problematiek die een medisch traject zouden kunnen belemmeren. “Hierna kan er een vervolgstap gemaakt worden naar het somatische, dus lichamelijke, traject, dat vaak bestaat uit hormoontherapie en/of chirurgische ingrepen”, vertelt Stegemann. “Wij doen het in Nederland denk ik heel zorgvuldig. Helaas hebben we die lange wachtlijsten, maar het is absoluut een zorgvuldigheid.” Deze lange wachtlijsten zijn een groot pijnpunt binnen de transgendergemeenschap, blijkt uit onderzoek van Argos. Als je in een medisch traject wilt bij een academisch ziekenhuis, wacht je al gauw drie jaar voordat je terecht kan.

De lange wachtlijsten die voorafgaan aan het medische proces hebben grote gevolgen voor trans personen, zegt Stegemann. Mensen in haar praktijk PsyTrans ervaren een toename van stemmings- en angstklachten. “Ze hebben steeds minder het gevoel dat ze zichzelf kunnen zijn. Ze zitten echt in de wacht en daar hebben ze last van.” Volgens Stegemann komt deze wachtlijst onder andere doordat er te veel naar de regels gekeken wordt in het Nederlandse zorgstelsel, waar de transgenderzorg onder valt. Ze legt uit dat de transgenderzorg niet gebaat is bij overkoepelde regels die niet passend zijn voor de transzorg. “Ik vind het heel frustrerend om te zien dat we heel erg bezig zijn met het bedenken van allerlei regels die het alleen maar moeilijker maken. We zouden die tijd net zo goed kunnen gebruiken om te bedenken en vooral ook uit te voeren wat bijdraagt om de wachtlijsten korter te maken.”

“Doordat je zulke lange wachtlijsten hebt, gaan mensen op zoek naar andere oplossingen om van dat rotgevoel van angst en stemmingsklachten af te komen”, legt Stegemann uit. Een van de oplossingen waar trans personen naar kunnen grijpen, is het illegaal online bestellen van hormonen. Volgens Stegemann doet minstens 20% van de patiënten die bij haar binnenkomt aan zelfmedicatie. Dit komt overeen met de andere cijfers die hierover bekend zijn. Zo deed het Radboudumc een intern onderzoek naar zelfmedicatie, en kwamen ze tot de conclusie dat 25 tot 30% van hun patiënten al hormonen gebruikt als ze bij de genderpoli binnen komen.

Er zijn veel online praatgroepen waar trans personen elkaar uitleggen hoe ze deze zelfmedicatie zo veilig mogelijk kunnen doen, maar zelfs op deze manier is het niet even goed gereguleerd als in het reguliere systeem. “Het is natuurlijk altijd veiliger om dat onder begeleiding van een arts te doen. Het kan namelijk zijn dat mensen door die zelfmedicatie gevaarlijk hoge waarden in hun bloed hebben.” Volgens Stegemann kiezen trans personen voornamelijk voor zelfmedicatie als noodgreep. “Drie jaar wachten en een toename van stemmingsklachten waardoor mensen suïcidaal worden, dat is ook geen optie.”

Er zijn verschillende manieren waarop de zorg voor trans personen ingericht kan worden, vertelt Stegemann. Maar, ‘er is geen consensus over wat de beste manier is’. Het model dat in Nederland gebruikt wordt, wordt door sommige trans personen het 'poortwachtersysteem' genoemd. Deze term doelt erop dat trans personen aan een zogenoemde poortwachter, een psycholoog, moeten bewijzen dat zij transgender zijn en recht hebben op de zorg die zij willen krijgen. Dit wordt door veel trans personen als vernederend en onnodig ervaren. Stegemann snapt dat de zorg op deze manier ervaren wordt, maar ‘het is altijd bedoeld om mensen veilig het traject in te helpen’. In haar praktijk doet ze er alles aan om trans personen zo veel mogelijk te helpen. “We proberen niet voor maar naast ze te staan.” Stegemann vertelt dat ze het soms moeilijk vindt dat ze niet meer kan doen voor trans personen. “Ik ben me ervan bewust dat we de wereld niet kunnen reden, dat vind ik heel frustrerend. We kunnen niet meer doen dan we doen, maar wij bieden mensen bijvoorbeeld perspectief op de starttijd van hun traject. Dit wordt vaak als helpend ervaren.”

Naast het ervaren poortwachtersysteem heb je ook het zogenaamde informed consent model, ook wel geïnformeerde toestemming genoemd. Dit houdt in dat iemand op basis van de juiste informatie zelf kan bepalen wat voor zorg diegene nodig heeft. Het zorgt er dus ook voor dat er geen maandenlang psychisch traject aan vooraf gaat. “Er komt geen psycholoog aan te pas die toestemming moet geven om het medische traject in te gaan. Het gaat meer op basis van wilsbekwaamheid. Trans personen hebben zo veel meer regie over het eigen traject.” Ze legt uit dat de wilsbekwaamheid van de personen wel zal moeten worden beoordeeld in dit traject.

Volgens Stegemann zou dit model voor veel mensen prima werken, maar er is ook deel van de trans personen bij wie deze vorm van zorg niet goed past. Dit komt doordat deze groep last heeft van andere problematiek, waardoor een somatisch traject de verkeerde behandelijk blijkt. “Je moet je afvragen: bescherm je de kleine groep voor dat informed consent, of maak je het een grotere groep lastiger om de kleine groep te beschermen?”

Stegemann vertelt dat mensen door de lange wachtlijsten op zoek gaan naar andere alternatieven om in medische transitie te gaan, en bijvoorbeeld uitkomen bij de organisatie GenderGP. Het is een buitenlandse private kliniek die gebruik maakt van het informed consent model. Deze kliniek staat in schril contrast met de Nederlandse zorg. Er is nauwelijks een wachtlijst en je voert online één à twee gesprekken, waarna je met hormonen kan beginnen of bijvoorbeeld doorverwijzingen krijgt voor operaties. Over het algemeen hoeven de cliënten bij GenderGP geen arts te zien of medische testen te doen voordat ze met hormonen of puberteitsremmers kunnen beginnen.

De kliniek is in 2015 opgericht door de Engelse huisarts Helen Webberley. Omdat het om een buitenlandse kliniek gaat, wordt de zorg niet door de Nederlandse Inspectie voor Gezondheidszorg en Jeugd gecontroleerd. Wel heeft de Inspectie vier meldingen ontvangen over GenderGP, waaruit blijkt dat het serieuze zorgen zijn over de kwaliteit van de zorg die GenderGP levert. Omdat GenderGP niet onder de Nederlandse zorg valt, wordt het niet vergoed vanuit de zorgverzekering en moeten cliënten de behandeling zelf betalen. De kosten lopen tijdens het eerste jaar minimaal op tot 900 euro. Hiervoor krijgen zij twee gesprekken en drie bloedtesten. Daarnaast betalen ze er het inschrijfgeld van en de maandelijkse abonnementskosten van 35 euro.

Op dit moment zijn er honderden Nederlandse trans personen die bij GenderGP in behandeling zijn. “Mensen kunnen bij GenderGP iets krijgen wat ze op de Nederlandse markt niet kunnen vinden”, zegt Stegemann. Zij doelt hier op de zorg die trans personen op de Nederlandse markt zoeken, maar niet op tijd kunnen krijgen door de lange wachtlijsten. “Hierdoor wijken zij uit naar andere plekken waar ze wel zorg kunnen ontvangen. De lange wachtlijsten hebben onder andere te maken met het falende Nederlandse beleid”, stelt Stegemann.

Ondanks dat de zorg bij GenderGP niet altijd even zorgvuldig is, is Stegemann toch blij dat GenderGP bestaat. Dit komt doordat deze mensen anders meer last van hun stemmingsklachten zouden krijgen en er een toename zou zijn van suicidaliteit, vertelt Stegemann. Daarnaast legt ze uit dat de ruimte voor crisisbehandelingen bij GenderGP onvoldoende is, volgens haar is het dus kiezen uit twee kwaden. “Maar GenderGP zou niet nodig moeten zijn.”

Stegemann stelt voorop dat er juist niks gedaan moet worden om de zorg bij GenderGP ontoegankelijk te maken. “Het zou heel jammer zijn als er nu weer allerlei mensen denken dat ze daar iets aan moeten veranderen. Nee, we moeten daar juist niks aan doen. We moeten er juist iets aan doen om het probleem van de lange wachtlijsten in Nederland op te lossen. Het is namelijk symptoonbestrijding; er komt daarna weer een andere GenderGP. We moeten tijd stoppen in een aanpak van de oorzaak, niet het gevolg.”