Een verboden overheidsalgoritme dat bijstandsfraude voorspelde maar in 2020 zou zijn afgeschaft, blijkt toch nog in gebruik bij een aantal gemeenten. Met een Wob-verzoek kregen Argos en Lighthouse Reports bovendien deze zogeheten fraudescorekaart zelf in handen. Woonwagenbewoner? Zevenhonderd punten.

Ben je alleenstaand, laag opgeleid en woon je in een mindere buurt? En werk je als kapper, bouwvakker of heb je een schoonmaakbedrijf gehad? Dan is er een gemeentesysteem dat berekent dat bij jou de kans groot is dat je bijstandsfraude pleegt  

Dat systeem heet de ‘fraudescorekaart’, een Excelsheet die door 158 gemeenten gebruikt werd voor het bestrijden van bijstandsfraude. Gemeenten trokken in 2020 de stekker uit het systeem, meldde dagblad Trouw vorig jaar. Maar uit onderzoek van Argos blijkt dat minstens vier gemeenten er tot en met deze week mee zijn doorgaan. Het gaat om de gemeenten Nieuwegein, IJsselstein, Houten en Lopik. Deze gemeenten gebruikten een afgeleide versie van de fraudescorekaart: de ‘DPS-Matrix’. Na aanleiding van vragen van Argos besloten zij deze week alsnog met het systeem te stoppen.

De fraudescorekaart werd in 2003 ontwikkeld onder toenmalig staatsecretaris Mark Rutte van Sociale Zaken en Werkgelegenheid in de kabinetten Balkenende I en II. De bijstand moest niet langer gezien worden als ‘comfortabel vangnet’ maar als ‘opverende trampoline’, was het idee. ‘De tijdsgeest veranderde’, zegt ontwikkelaar van de fraudescorekaart Wim Roelofs tegen Argos. Werk ging boven inkomen en gemeenten werden door nieuwe wetgeving verantwoordelijk gesteld voor de bijstanduitgifte. Daardoor ontstond de wens om een tool te ontwikkelen die hielp bij de handhaving.

Een burger die aan het loket van één van de 158 gemeenten bijstand kwam aanvragen werd een vragenlijst afgenomen. De antwoorden kwamen in het gemeentelijke administratiesysteem en de fraudescorekaart gaf daaraan punten. De kaart profileerde bijvoorbeeld op beroep, woonsituatie, opleidingsniveau, geslacht en de wijk waarin je woont. Woonwagenbewoners kregen 700 punten, huiseigenaren 0 punten. Was je kunstenaar van beroep, dan leverde dat geen punten op, maar kappers kregen 350 punten waarbij vrouwelijke kappers vanwege hun geslacht 10 procent meer punten kregen dan mannen. Hoogopgeleiden en mensen uit een betere wijk kregen korting op hun score. Zodra de grens van 950 punten werd bereikt zei de computer tegen de ambtenaar: ‘fraude: ja!’.

Ook ‘allochtoon’ en ‘autochtoon’ stonden als optioneel in het systeem maar werden in de versie die Argos bekeek niet gebruikt bij de uiteindelijke berekening.

Geen inzage

Het gebruik van de fraudescorekaart en de DPS-Matrix betekent dat tot en met 2022 bijstandsaanvragen werden gewogen op basis van risicoprofielen die twintig jaar geleden zijn opgesteld. De gemeenten wisten al die tijd niet waarom burgers als verdacht werden aangemerkt omdat zij geen inzage hadden in de onderliggende berekeningen. Dit is in strijd met de privacywet, de AVG

Onderzoekers van de Erasmus Universiteit in Rotterdam hebben in 2008 nog geprobeerd om de aannames in de kaart op waarheid te toetsen, maar dat mislukte door gebrekkige data. De fraudescorekaart diende als adviesmiddel. Uiteindelijk lag de beslissing bij de ambtenaar en niet bij het systeem.

Pieter Omtzigt, een van de Kamerleden die de Toeslagenaffaire aan het licht bracht, reageert: ‘Het erge is dat ik hier niet meer van schrik. We hebben de toeslagenaffaire gehad en nu hebben we nog een profileringssysteem. Nu niet bij de belastingdienst maar bij de bijstand.’

Wil je meer weten over het omstreden algoritme? Onderzoekscollectief Lighthouse Report bouwde een tool die inzicht verschaft in de fraudescorekaart. Die is hier te vinden.

Reacties gemeente Nieuwegein, Houten, IJsselstein en Lopik

De  vier gemeenten die nog gebruik maakten van het omstreden model zeggen daags voor deze publicatie in een gezamenlijk statement dat de DPS-Matrix nooit bepaald heeft of iemand wel of geen uitkering kreeg maar slechts ‘een hulpmiddel was wie de reguliere en wie de verkorte route doorliep’. Maar ze vertrouwenden in het rekenmodel erachter, verwijzend naar fraudescorekaart. ‘Duidelijk is nu, mede dankzij de doorwrochte vraagstelling van Argos,  dat de matrix in de loop der tijd niet met enige regelmaat  gevalideerd is. Daar zijn we ons niet eerder van bewust geweest. Wij zijn inmiddels gestopt met het gebruik van de DPS-Matrix’

Lees hier het statement van de gemeenten

Reactie Minister Carola Schouten (SZW)

Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid schrijft namens de minister dat hoewel de fraudescorekaart voortvloeide uit een stimuleringsmaatregel van haar eigen ministerie tussen 2002 en 2005, dat de fraudescorekaart ‘een aantal indicatoren bevatten die als stigmatiserend bestempeld kunnen worden.’ Dat vindt de minister onwenselijk. Zij roept de gemeenten die dit systeem of een soortgelijk systeem nog steeds gebruiken op dat stop te zetten.

Reactie Vereninging Nederlandse Gemeenten

De VNG schrijft dat zij in 2020 vaststelden dat de Fraudescorekaart niet voldeed aan het transprarantiebeginsel van de AVG en daarom is stopgezet. Wel zien zij in hun bestand dat nog één gemeente die tot op heden gebruik maakt van de fraudescorekaart. Zij willen desgevraagd niet vertellen welke gemeente , maar hebben deze gemeente geïnformeerd over het standpunt van VNG. De wijze waarop de DPS-Matrix is ingericht kent VNG niet.

bekijk ook