Een onzichtbare muur

Het leven van Said* verandert vanaf 2018 ingrijpend, als hij merkt dat de politie ongebruikelijk veel belangstelling voor hem heeft en buitenlandse reizen hem steeds grotere problemen opleveren. Op de snelweg houdt de politie hem keer op keer staande en op Schiphol haalt de marechaussee hem standaard uit de rij om te vragen waar hij heen gaat, met wie en waarom. Als Said voor zijn werk naar de VS moet - een land waar hij vaker is geweest - ontzeggen de Amerikaanse autoriteiten hem de toegang: ‘Wij ontvingen een waarschuwing van Homeland Security om de aanvraag op te schorten. Dit betekent dat u een strafblad heeft of u wordt verdacht van een ernstig misdrijf.’ En op zijn vakantiebestemming in Mexico wordt hij na een lange vliegreis als een crimineel onthaald door gewapend veiligheidspersoneel en teruggestuurd naar Nederland, vertelt Said, maar een strafblad heeft hij niet. 

Tal van keren heeft hij dan al aan de Nederlandse autoriteiten gevraagd: is er iets mis? Evenzovele malen krijgt hij te horen dat het routinecontroles zijn. ‘Je gaat denken dat je paranoïde bent, dat het niet klopt.’ Zijn verbanning uit Mexico vorig jaar - een beangstigende ervaring, zo vertelt hij - is de druppel. Hij gelooft het niet meer en wil antwoorden. Van de gemeente Gouda om mee te beginnen. Jaren geleden, in de tijd dat Gouda een broedplek was voor Syriëgangers en ronselaars, was Said als vrijwilliger in een moskeebestuur een gesprekspartner voor gemeente en politie binnen de islamitische gemeenschap. Heeft uitgerekend dit verleden er iets mee te maken? Al op de terugweg met het vliegtuig uit Mexico zoekt Said via Twitter contact met de burgemeester van Gouda. Die zegt toe dat hij zijn best zal doen om het uit te zoeken. Uiteindelijk stelt de gemeente Gouda dat zij niet de veroorzaker kan zijn van Saids moeilijkheden. Hij staat er in ieder geval niet op een interne lijst met potentiële jihadisten. Het zal niet de laatste keer zijn dat hij bot vangt. Argos volgde Said ruim een half jaar bij zijn pogingen om te achterhalen wat er wel kan zijn gebeurd. Een traject dat zal eindigen bij de rechter, omdat niets helpt om zijn problemen op te lossen.

De advocaten André Seebregts en Bisar Çiçek zijn niet de raadsmannen van Said, maar herkennen dit soort zoektochten uit hun eigen werkpraktijk. De overeenkomst in al die zaken: de advocaten komen doorgaans geen stap verder. 

Seebregts: ‘Er was een meneer, die was bestuurder bij een moskee hier in Nederland. Op een gegeven moment werd hij benaderd door iemand die zichzelf veiligheidsmedewerker van de gemeente noemde en die wilde praten. Toen zei hij: ja, maar waar wilt u het dan over hebben? Als u dat niet wilt zeggen, dan wil ik niet met u praten. En dat was het einde van het gesprek’, aldus Seebregts. ‘Deze meneer kan sindsdien Turkije niet meer in. Hij wordt in Nederland niet vervolgd. Hij is nergens verdachte van. Er is niks aan de hand. Wij hebben heel veel moeite gedaan om te achterhalen wat er aan de hand is en hoe we dat ongedaan zouden kunnen maken. We hebben contact opgenomen met politie, Openbaar Ministerie, IND, NCTV, Buitenlandse Zaken en AIVD, om te vragen: is dit van jullie afkomstig en zo ja, willen jullie het dan alsjeblieft ongedaan maken? Maar allemaal zonder succes. Die man heeft uiteindelijk contact opgenomen met de Turkse ambassade en daar hebben ze tegen hem gezegd: u staat hier inderdaad op een lijst. En de signalering is afkomstig van Nederland. Meer dan dat kunnen we er niet over zeggen. Die man zit nog steeds met de handen in het haar.’ 

Advocaat Çiçek stond eerder de vermeend extremistische oud-imam Youssef Arkhouch bij, die door de NCTV werd gevolgd. De gegevens van de onschuldige Arkhouch waren verspreid onder twintig gemeenten en hij verloor daardoor werk. ‘Het heeft veel moeite, een heel juridisch proces en jaren werk gekost om hem van de lijst te halen’, aldus Çiçek. Volgens de advocaat kom je er als burger bovendien niet zomaar achter of je wordt gevolgd: ‘Alleen bij toeval. Bijvoorbeeld als je iedere keer geschikt bent voor een baan, maar hem toch niet krijgt. Of je komt een land niet in.’ 

Seebregts’ kantoor is al een keer of zes benaderd door mensen die met name in Turkije tegen een onzichtbare muur aanlopen zodra ze proberen de grens over te gaan. In geen van de gevallen is het gelukt om een oplossing te vinden. ‘Zodra het woord terrorisme valt, dan wordt iedereen heel erg zenuwachtig’, denkt Seebregts. ‘Dus dan ligt de lat om informatie te delen met andere landen, voor de zekerheid, heel erg laag. En de lat om mensen uít systemen te halen, die ligt heel hoog. Het betekent dat mensen die volstrekt onschuldig zijn, behoorlijk in de problemen komen. En het is dus niet eenvoudig om die problemen op te lossen. Helemáál niet zelfs.’

Çiçek: ‘Als er één keer een melding is gedaan, gaat die alle kanten op, belandt die in allerlei systemen en is de overheid de controle erover kwijt.’ Daar komt volgens hem bij dat de overheid burgers heel snel aanmerkt als potentieel gevaarlijk. ‘Dat gebeurt vooral sinds de opkomst van terreurgroep Islamitische Staat. Eigenlijk komt iedereen met een baard en een djellaba in aanmerking.’

Said (35) heeft geen baard, geen djellaba en zelfs geen lang haar, maar draagt doorgaans een overhemd met spijkerbroek, is vader van een paar jonge kinderen en werkt als IT-consultant. Hij heeft een Marokkaanse achtergrond, maar dat land durft hij uit voorzorg niet eens meer te bezoeken. Emotioneel gaat Said door diepe dalen. Hij voelt zich gewantrouwd, beperkt in zijn vrijheid, machteloos en niet gehoord door de overheid waarvan hij had verwacht dat die hem zou beschermen. ‘Als een overheid tegen je zegt dat je spoken ziet, word je achterdochtig. Overal ga je wat achter zoeken.’ Hij is collateral damage, zo voelt het voor hem, van antiterrorismebeleid dat hij zelf ook noodzakelijk vond. 

Sinds vorig jaar dient Said het ene na het andere verzoek in om zijn eigen persoonsgegevens in te zien, om te achterhalen waar de bron zit van de problemen die hij ondervindt. Het resulteert in lange stiltes aan de kant van de overheid, gevolgd door zwartgelakte documenten en antwoorden die nieuwe vragen oproepen. Uit een van de verzoeken blijkt dat Said op een interne lijst van de politie in Gouda heeft gestaan. Hij stond bovendien van 2018 tot in 2020 ‘ter onopvallende controle’ gesignaleerd in het nationale opsporingssysteem OPS. Niet omdat hij zelf verdachte was, maar omdat hij jaren daarvoor - in zijn tijd als moskeebestuurder - contacten had waar ook de politie interesse in had. Een van die contacten is de omstreden prediker Tarik Ibn Ali, die destijds als fondsenwerver was uitgenodigd door het moskeebestuur waar Said in zat. ‘Wij wilden hem in de gaten houden om te zien met wie hij omging en wie hij zelf was’, schrijft een politiefunctionaris in Saids dossier. Zonder het te weten was hij in beeld bij Contra Terrorisme, Extremisme en Radicalisering (CTER) van de politie. Ook de NCTV blijkt informatie uit mediaberichten en van Facebook over Said te hebben verzameld. Waarom precies blijft onduidelijk. Ook blijft nog onopgehelderd hoe Saids gegevens in het buitenland terecht kunnen zijn gekomen.

Said bezweert dat hij zich nooit met terrorisme of radicaal gedachtegoed heeft ingelaten. ‘Ik heb écht nooit iets verkeerd gedaan’, zegt hij. De politie verstrekte Said begin dit jaar een brief in het Engels waarin staat dat de Nederlandse autoriteiten hem inderdaad nergens voor zoeken, met een telefoonnummer dat 24 uur per dag bereikbaar is. Hij kan deze brief laten zien als hij in het buitenland op problemen stuit. Ook komt de politie in een andere officiële brief zélf met een plausibele verklaring voor Saids problemen in het buitenland. Said stond tot oktober 2020 Europees gesignaleerd in het Schengeninformatiesysteem SIS II en mogelijk ook wereldwijd, via Interpol. Een signalering bij Interpol kan volgens de politie soms ‘blijven plakken’ in buitenlandse systemen en het zou kunnen dat Said daar last van heeft. Maar de brief in het Engels helpt Said niet verder. Als hij verblijfspapieren aanvraagt voor de VS worden deze nog steeds geweigerd.  

Said en zijn advocaat Maurits Smal willen inmiddels dat de Nederlandse autoriteiten ‘alles binnen hun macht’ doen om gegevens over Said uit ‘alle internationale en buitenlandse lijsten’ te laten verwijderen en daarvoor contact opnemen met de VS en Mexico. Het is de belangrijkste eis die zij stellen in een rechtszaak die zij tegen de Staat hebben aangespannen. Said heeft uitgesloten dat er iets mis is met zijn paspoort. Maar de Nederlandse overheid wil geen navraag doen. Volgens de landsadvocaat kan Said niet zeggen wat voor gegevens de Amerikanen of Mexicanen zouden hebben en is daarom niet duidelijk wat bijvoorbeeld de Nederlandse politie of de NCTV voor hem kunnen betekenen. ‘Door de onduidelijkheid over wat eiser wenst te bereiken, op welke grond en wat daarvoor nodig is, kunnen gedaagden zich geen oordeel vormen van de vordering’, aldus de landsadvocaat. Verder kunnen de overheidsorganisaties Said niet helpen met het alsnog verkrijgen van een visum voor de VS. Zij zouden daar niet de mogelijkheden of bevoegdheden voor hebben. De eerdere verklaring van de politie dat Said internationaal gesignaleerd stond, wordt door de landsadvocaat herroepen. Bij nader inzien zou hier toch geen informatie over bestaan, hoewel in een gesprek wordt erkend dat in de systemen maar een beperkte periode teruggekeken kan worden. De politie en de NCTV reageren niet op vragen van Argos over het verhaal van Said omdat de zaak onder de rechter is. 

Terrorisme-expert Jelle van Buuren van de Universiteit Leiden heeft veel onderzoek gedaan naar internationale politie- en justitiesamenwerking. ‘Wat je hier ziet is dat iemand totaal verstrikt raakt in de internationale uitwisseling van informatie nadat het etiket terrorismeverdachte op hem is gedrukt. En hij slaagt er niet in om uit die internationale systemen te komen’, aldus Van Buuren. ‘Het is een ontzettend ernstige kwestie. Als blijkt dat je ten onrechte bent gelabeld, dan moet je erop kunnen vertrouwen dat je uit die databanken kunt komen. Als dan blijkt dat je nog steeds geregistreerd staat als gevaarlijk persoon en geen toegang krijgt tot een land dan is dat een directe schending van hele primaire burgerrechten.’

Van Buuren begrijpt dat Nederland stelt dat het niet verantwoordelijkheid is voor de gegevens over Nederlandse staatsburgers in databases van andere landen. ‘Maar zelfs als het formeel klopt, dan laat dit het enorme gat zien in de rechtsbescherming bij internationale uitwisseling van informatie. Hoe cynisch het ook is, maar dat toont deze zaak op een bijna mooie manier.’ Van Buuren vindt dat ervan geleerd moet worden: ‘Pas ontzettend op met het plakken van zo'n etiket als terrorisme, extremisme of jihadisme. Zeker als het om zachte informatie gaat. Heb je eenmaal zo'n etiket opgeplakt gekregen, dan kom je er bijna nooit meer vanaf. En als dat internationaal gaat, dan ben je die informatie eigenlijk kwijt.’

*Omwille van de privacy wordt de volledige naam van Said niet genoemd, maar deze is bekend bij de redactie