In het spiegelpaleis van de geheime diensten

De Nederlandse politie had er in de jaren tachtig en negentig veel last van: hobbyisten die met zogenaamde scanners de communicatie van opsporingsinstanties onderschepten. Door versluierde taal te gebruiken probeerden agenten meeluisteren te frustreren, maar raakten vervolgens zelf in verwarring. Met soms fatale gevolgen.

Bijvoorbeeld tijdens de gijzeling van landmachtkolonel Charles van der Kieft in 1989. Op 22 juni van dat jaar wilde de hoge militair voor zijn huis in Apeldoorn in zijn auto stappen toen hij door Stefan Kröger, een Duitse crimineel, werd overvallen. Kröger dwong Van der Kieft weg te rijden in diens eigen auto, een Ford Escort. De echtgenote van de kolonel zag het gebeuren en alarmeerde de politie, die onmiddellijk een arrestatieteam ingeschakelde. Hoe de gijzeling dramatisch afliep, zie je in onderstaande video.

Na twee zenuwslopende uren greep de politie in en loste twee schoten. Het eerste schot ketste vermoedelijk af, het tweede was raak. Alleen trof de kogel niet de gijzelnemer, maar het hoofd van kolonel Van der Kieft, die ter plekke overleed. Kröger werd opgepakt en later ook veroordeeld.

Uit de reconstructie van het drama bleek indertijd dat de politie gebrekkig had gecommuniceerd, mede als gevolg van versluierd taalgebruik. Wie had toestemming gegeven om in te grijpen en was dat fiat überhaupt wel gegeven? Na de fatale afloop van deze gijzeling besloot de politieleiding om speciaal versleutelde portofoons aan te schaffen. Maar wat men niet wist, was dat het Zwitserse bedrijf dat de versleuteling produceerde, in handen was de Amerikaanse inlichtingendienst CIA, afluisterorganisatie NSA en de Duitse Bundesnachrichtendienst (BND).

Een handvol landen profiteerde als bondgenoot van het Amerikaans-Duitse partnerschap. Zij kregen informatie toegespeeld waarmee ook hun inlichtingendiensten de communicatie konden kraken. Het ging om Frankrijk, Zweden, Denemarken, Groot-Brittannië, Israël en Nederland. Ons land wist destijds niet dat de CIA en de BND de eigenaar waren van Crypto AG, maar de afluisterdienst van de Nederlandse marine werd wel in staat gesteld om zelf ook bepaalde communicatie te kraken.

Toch kregen de Amerikaanse en Duitse inlichtingendiensten fikse ruzies over leveringen aan Frankrijk en aan Nederland. Het ging over communicatieapparaten die werden gemaakt door het Zwitserse bedrijf Ascom. Dit bedrijf dreigde eind jaren tachtig een geduchte concurrent van Crypto AG te worden. Daarom gingen de Amerikanen en Duitsers een samenwerkingsverband met Ascom aan. 

Bij Ascom maakten ze speciale mobilofoons en portofoons waarmee gebruikers versleuteld konden communiceren. Deze zogenoemde cryptofoons waren niet af te luisteren en daarmee ideaal voor speciale politieafdelingen. In de kern kwam het erop neer dat Crypto AG, het bedrijf van de CIA en de BND, een samenwerkingsverband aanging met Ascom om ook de markt van de spraakversleuteling te kunnen controleren. Maar aan welke landen mochten de cryptofoons worden geleverd? Er werden twee versies gemaakt, een echt onkraakbare versie en een versie met een achterdeurtje. Uiteindelijk kreeg de Amerikaanse inlichtingendienst zijn zin en leverde Ascom de versie met een achterdeurtje ook aan Nederland.

De Nederlandse politie had belangstelling voor de cryptofoons van Ascom en schafte het apparaat voor speciale afdelingen aan. Om erachter te komen wie gebruik maakten van de spraakencryptie, reizen we naar het Crypto Museum in Eindhoven. Het museum is een particulier initiatief met een enorme verzameling van allerlei soorten crypto-apparaten en spionage-tools.

Het Ascom-toestel dat ze in het museum hebben staan, is afkomstig van een voormalig arrestatieteam. Je ziet nog precies welke kanalen er werden gebruikt. Zo staan er afkortingen in van de Brigade Speciale Beveiligingsopdrachten (BSB), het Korps Landelijke Politiediensten (KOPD), de Centrale Recherche Informatiedienst (CRI) en het landelijk rechercheteam (LRT). Hoe zo'n Ascom-toestel er precies uitzag van buiten en van binnen, zie je in onderstaande video.

De Nederlandse politie gebruikte dus versleutelde cryptofoons van Ascom, zonder te weten dat Amerikaanse en Duitse inlichtingendiensten via een achterdeur mee konden luisteren. Politiewetenschapper Jaap Timmer kan zich allerlei operaties van bijvoorbeeld de BSB voorstellen die de Amerikaanse inlichtingendiensten hebben afgeluisterd: “De BSB beveiligde in Irak bepaalde personen. Als je mogelijk iets wilde weten over die persoon, waar hij was of wie hij ontmoette, dan moest je bij de BSB meeluisteren. Dus dat is op zachtst gezegd ongewenst.”

Ook oud-BSB'er Rico Briedjal vindt het een probleem dat de peperdure beveiligde communicatie-apparaten die hij en zijn collega’s gebruikten een achterdeurtje hadden. “Buiten het feit dat het klinkt alsof bondgenoten je een oor aan proberen te naaien. De kracht van dit soort eenheden is dat ze heel gesloten werken, dus alle informatie blijft binnen de eenheid. Sterker nog, blijft binnen het team. Mijn parallele team wist soms helemaal niet waar wij mee bezig waren en andersom. Dus je wilt gewoon niet dat derden meeluisteren. Die beveiligde communicatie is cruciaal en daarom wordt er ook heel veel energie en geld in gestopt om dat mogelijk te maken.”

Na de onthullingen van de cryptoleaks-affaire werd er afgelopen voorjaar gezegd: ‘In de inlichtingenwereld is het eten of gegeten worden.’ Maar de werkelijkheid blijkt ingewikkelder te zijn, zegt Jelle van Buuren, onderzoeker en docent aan de Universiteit Leiden. Hij is expert op het terrein van de inlichtingendiensten. We laten hem een deel uit het Rubicon-evaluatierapport van de CIA lezen. “Als je denkt lekker aan tafel mee te eten, sta je ondertussen zelf ook op het menu, zonder dat je het weet. We noemen het wel eens het spiegelpaleis van de inlichtingendiensten. Dat blijkt uit deze documenten eens te meer. Inlichtingendiensten zeggen vaak: ‘Wij hebben geen vrienden, we hebben op zijn hoogst zo nu en dan gedeelde belangen.’ Dus men weet het ook. Toch is niemand blij als hij erachter komt dat hij toch op het menu stond.”