Defensie vaker fout met gevaarlijke stoffen en munitie

Meer munitie in opslagbunkers dan volgens de vergunning mag. Munitiesoorten die nooit samen mogen worden opgeslagen en toch bij elkaar liggen. Brandgevaarlijke lithiumbatterijen die onbedoeld met vliegtuigen van de luchtmacht meegaan. Controleurs maken zich hier flinke zorgen over, blijkt uit jaarverslagen van het Korps Militaire Controleurs Gevaarlijke Stoffen (KMCGS). Argos heeft de documenten verkregen met een beroep op de Wet openbaarheid van bestuur (Wob).

Het KMCGS is ondergebracht bij de Koninklijke Marechaussee en rapporteert aan de ambtelijke top van Defensie. Het is een klein team specialisten met zeer veel kennis van gevaarlijke stoffen. Ze controleren vliegtuigen en schepen, maar net zo goed vrachtwagens en munitiebunkers. Tijdens oefeningen en in missiegebied. Hun belangrijkste taak is het voorkomen van gevaarlijke situaties. Vaak is een advies of een waarschuwing voldoende. Maar niet zelden komt het tot strafrechtelijke vervolging. In de jaren 2015-2018 zijn er 51 zaken aangedragen bij het Openbaar Ministerie, blijkt uit de stukken. 

Dát er fouten worden gemaakt is bekend, maar tot nu toe niet hoe vaak. Ook de fouten met opslag op de munitiecomplexen zijn niet eerder bekendgemaakt. Belangrijkste indicator dat er te veel fout gaat: het percentage controles waarbij er niets mankeert aan een transport met gevaarlijke stoffen daalt. Bij het vervoer van gevaarlijke stoffen is dit gekelderd van 90 procent in 2009 naar 47 procent vorig jaar. Ver beneden de 70 procent die volgens de controleurs de ondergrens zou moeten zijn.

Bij de opslag van munitie is nog meer mis. Het ‘naleefpercentage’ is hier nog maar 42 procent, terwijl het streven minimaal 85 procent is. ‘Zorgwekkend’ noemt de commandant van het KMCGS tekortkomingen op de munitiecomplexen in bijvoorbeeld Coevorden, Veenhuizen, Staphorst, Alphen (Noord-Brabant) en Den Helder. In werkelijkheid liggen de percentages zelfs iets lager omdat uit interne meldingen blijkt dat er nóg meer overtredingen zijn dan bij controles worden vastgesteld. 

Veiligheid heeft de hoogste prioriteit bij Defensie. Na jarenlang wegkijken, zorgden twee vernietigende rapporten van de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) in 2017 voor een omslag. Bij een fataal schietincident in Ossendrecht en een dodelijk mortierongeval in Mali waren grote fouten gemaakt. Conclusie: de veiligheid van het personeel - dat toch al werkt onder gevaarlijke omstandigheden - was ondergeschikt gemaakt aan het belang om door te gaan met buitenlandse missies. Deze missies trokken een zware wissel op de krijgsmacht, die door bezuinigingen toch al was uitgehold. 

Minister Jeanine Hennis van Defensie treedt zelfs af. Er volgt een reeks acties: een onafhankelijke commissie, een plan van aanpak, oprichting van de Inspectie Veiligheid Defensie en de aanstelling van een directeur Veiligheid. En met de huidige investeringen in Defensie is geld niet meer het probleem. Voor de nieuwe veiligheidsorganisatie zijn miljoenen beschikbaar. Het moet één ding duidelijk maken. Defensie neemt veiligheid serieus. 

De praktijk is weerbarstiger. Dat blijkt overal in de organisatie en niet in de laatste plaats op het vlak van gevaarlijke stoffen. Controleurs zien niet alleen steeds meer overtredingen, deze zijn vooral hardnekkig. Terwijl rapportages hierover jaar in jaar uit op het bureau van de hoogste ambtelijke baas van het ministerie Defensie belanden, blijven oplossingen uit. ‘In 2018 zie ik dezelfde knelpunten terugkomen als in de jaren 2015, 2016 en 2017’, schrijft de commandant van het KMGS in zijn jaarrapport van mei 2019. 

Belangrijkste achterliggende oorzaak: medewerkers die met gevaarlijke stoffen werken hebben niet genoeg kennis van wet- en regelgeving. Enerzijds zijn mensen met de juiste ervaring wegbezuinigd. Anderzijds ontbreekt het nog aan voldoende opleidingscapaciteit om dit te herstellen.

Uit interne documenten die Argos heeft ingezien, blijkt dat gebrekkige opleiding en ervaring sinds lange tijd dé oorzaak zijn van voorvallen met gevaarlijke stoffen. En ook dat dit probleem al sinds zeker 2011 bekend is bij de defensietop. Na een ernstig incident in dat jaar met een vlucht uit Afghanistan wordt vastgesteld dat het kennisniveau veel beter moet en dat commandanten hun verantwoordelijkheden onvoldoende kennen. 

Halverwege 2016 wordt zelfs gewaarschuwd voor een ‘catastrofaal incident met grote materiële-, personele- en imagoschade voor de defensieorganisatie’ als er niets verandert. Aanleiding is een groot aantal strafbare overtredingen bij transportvluchten vanuit missiegebieden. Het Openbaar Ministerie stelt geen vervolging in, op voorwaarde dat het ministerie van Defensie orde op zaken stelt. 

In november 2016 draagt toenmalig commandant der strijdkrachten Tom Middendorp op dat commandanten moeten zorgen dat militairen voldoende opleiding en ervaring hebben, voordat ze in missiegebied met gevaarlijke stoffen gaan werken. 

De commandant van het KMCGS stelt in de jaren erna keer op keer vast dat hier geen gehoor aan is gegeven. Eind 2018 bezoekt hij de instructeurs gevaarlijke stoffen. Die vertellen dat de opleidingscapaciteit bij lange na niet onvoldoende is. In de praktijk wordt maar de helft van het benodigde aantal opleidingen gegeven. Er is volgens de opleiders sprake van een ‘vicieuze cirkel’. De defensieleiding geeft volgens hen geen opdracht om de de openstaande instructeursplekken bij het Opleidings- en Trainingscentrum Logistiek te vullen. ‘Veiligheid is niet je straatje schoonvegen, maar boter bij de vis’, klinkt het.

Het ministerie van Defensie laat in een uitgebreide reactie weten dat de jaarverslagen van het KMCGS het beeld bevestigen dat het werken bij de krijgsmacht ‘veiliger kan en moet’. Er zijn ‘aanhoudende knelpunten die ‘nauw samenhangen met de begrensde opleidingscapaciteit’. Volgens Defensie is tekortschietende governance (bestuur) ‘mede de oorzaak van de herhaalde meldingen van het KMCGS’. ‘Er is te weinig regie geweest op de verbetermaatregelen die naar aanleiding van de jaarverslagen zijn genomen. Dit moet beter.’ Defensie laat weten dat er inmiddels twee onderzoeken lopen naar de problematiek, waarvan één door de vorig jaar opgerichte Inspectie Veiligheid Defensie. Het ministerie erkent dat er nog veel moet gebeuren en dat dit tijd kost maar benadrukt ook dat er stappen worden gezet.