'I'm not black, I'm O.J.'

Natuurlijk staat O.J. Simpson ook in Nederland in het collectieve geheugen gegrift. Althans, de grote lijnen: de achtervolging op de snelweg, het integraal uitgezonden proces, de onwaarschijnlijke vrijspraak. Maar wat het leven van de gevallen football-ster zegt over de Amerikaanse maatschappij, hoe alle gebeurtenissen gezien kunnen worden in de context van huidskleur, sociale klasse en de celebritycultuur, dat is een verhaal dat ook de fanatiekste CNN-kijker zal overdonderen. Het is op een meesterlijke manier verteld door documentairemaker Ezra Edelman, in een film die in totaal ruim 7,5 uur duurt.

Een heel lange tijd om een verhaal te vertellen dat al honderden keren eerder is opgelepeld, en toch zet O.J.: Made in America je op het puntje van je stoel. De eerste week van januari wordt hij in dagelijkse delen van 90 minuten uitgezonden bij de VPRO.

We spreken de maker, die hiervoor vooral sportfilms regisseerde, op het Idfa in Amsterdam. Edelman oogt vermoeid. ‘Twee lange jaren’ heeft hij aan zijn film gewerkt en hij zit nog steeds met de ‘emotionele kater’, vertelt hij. Van huis uit heeft hij veel meegekregen over de thema’s van zijn documentaire. Edelmans moeder is een zwarte burgerrechtenactiviste die nog voor Martin Luther King heeft gewerkt en een stichting voor minderbedeelde kinderen oprichtte. Zijn witte vader was hoogleraar aan de rechtenfaculteit van Georgetown University.

Toch had hij de opdracht bijna aan zich voorbij laten gaan. ‘In het begin zag ik niets in het project. De zaak was al van zo veel kanten bekeken in de afgelopen twintig jaar. Dus mijn eerste gedachte was: wat heb ik hier als filmmaker nog aan toe te voegen? Maar ik raakte overtuigd omdat sportzender espn me vroeg een film van vijf uur te maken. Die vorm leek me heel interessant. Ik kon de tijdspanne uitbreiden en meerdere thema’s op inhoudelijk en historisch gebied uitdiepen. Toen raakte ik echt geïnteresseerd: ik kon een verhaal vertellen over een stad, een politiemacht, de zwarte gemeenschap in Los Angeles en wat voor dynamiek daarmee samenhing. En tegelijkertijd het levensverhaal van een personage uitdiepen, dat meer dan een halve eeuw omvat.’

Edelman interviewde in totaal 72 betrokkenen. Uiteindelijk bleek vijf uur nog te kort: na een eerste versie van bijna acht uur was iedereen het erover eens dat er geen scène teveel in de film zat. De documentaire kreeg een laaiende ontvangst bij de Amerikaanse pers en het publiek. ‘Omdat ik wist dat hij zo lang zou worden, heb ik er extra op gelet dat de vaart erin bleef. Ik wist dat het geen moment saai moest worden, dan zouden mensen afhaken.’

Het verhaal begint in de jaren zestig, wanneer de jonge branieschopper Simpson doorbreekt op het footballveld. Mooie archiefbeelden tonen hoe onwaarschijnlijk goed hij was. Maar hij had meer ambities dan alleen als sporter, in de jaren die volgden groeide hij uit tot een megaster. Over zijn huidskleur wilde hij het nooit hebben: ‘I’m not black, I’m O.J.’, was een bekende uitspraak van hem. Tot hij in 1994 beschuldigd werd van de moord op zijn ex-vrouw Nicole Brown en haar vriend Ron Goldman. De hele wereld keek mee naar het proces. Advocaat Johnny Cochran framede het verhaal zo dat Simpson symbool ging staan voor de onderdrukte zwarte man in Amerika. Ondanks een overweldigende hoeveelheid bewijs in zijn nadeel werd hij vrijgesproken. 

Edelman cirkelt in zijn documentaire als een soort helikopter om Simpson heen, en biedt daardoor een compleet verhaal. ‘Ik weet meer van O.J. dan jij, maar ik weet niet echt wat er in hem omgaat. Ik schets een portret van hem door de ogen van de mensen die hem hebben gekend. De enige manier om te laten zien hoe de zaak het land zo verdeelde, was beide kanten heel inzichtelijk te maken. Ik wilde niet vertellen wat de kijker zou moeten denken.’

Het proces zette de blanke en zwarte bevolking van Amerika lijnrecht tegenover elkaar. Het zwarte gedeelte wilde O.J. vrij zien vanwege eerdere gebeurtenissen van politiegeweld tegen zwarten, en uiteindelijk eigenlijk de hele koloniale geschiedenis. Op de vraag hoe Edelman het verhaal in het licht van de huidige tijd en de discussie over ras en discriminatie ziet, moet hij even zuchten. ‘Ik kreeg te horen dat de film helemaal past in het huidige tijdsbeeld. Maar ik denk dat hij in elke tijd zou passen. Racisme, politiegeweld en het ontnemen van de burgerrechten aan zwarte Amerikanen, dat is iets van alle tijden. Alleen nu heeft iedereen een camera om het te filmen en sociale media om het te delen. Dat heeft de discussie aangewakkerd en een beweging als Black Lives Matter doen ontstaan.’ 

De presidentsverkiezing van Donald Trump heeft de documentairemaker geschokt. ‘Sinds het Simpsonproces is het niet meer voorgekomen dat er in Amerika door twee groepen mensen, in dat geval zwart en wit, zo verschillend over een kwestie werd gedacht. Dat ze zich niet konden indenken dat die ander helemaal het tegenovergestelde voelde. En datzelfde is gebeurd met onze verkiezingen. Mensen zaten op twee verschillende planeten. Ik vind het moeilijk te geloven dat een meerderheid van mijn landgenoten zoiemand heeft kunnen verkiezen. Maar dan besef je: oh ja, we wonen in Amerika, waar de hegemonie van de blanke elite nog steeds onmiskenbaar is. Het is schokkend en verdrietig, maar het drukt je met de neus op de feiten: er is maar weinig veranderd in de zestig jaar die mijn documentaire beslaat.’