Wit is ook een kleur

Maar niks is natuurlijk neutraal of gewoon. Vanuit een ander perspectief bekeken kan een gedeelde normaliteit absurd zijn. Een vriendin van me groeide op in een niet-westerse omgeving – waar haar familie in de huiselijke sfeer op de grond zat. Op de Nederlandse kleuterschool kon ze maar moeilijk wennen aan het concept ‘stoel’. Waarom lagen er nergens tapijten? Zo was de grond toch koud? Waarom hield iedereen die vieze schoenen aan? Gekkigheid!

Ook woorden zijn niet neutraal. De term ‘blank’ lijkt voor de meeste van ons onschuldig. Maar het woord heeft een koloniaal verleden. Het stond symbool voor ‘geen kleur’ hebben, rein en onbevlekt zijn. Het is samen met het n-woord (neger) tot stand gekomen tijdens onze koloniale geschiedenis. Het n-woord werd gebruikt om mensen te dehumaniseren tot handelswaar; Afrikanen die tot slaaf waren gemaakt werden zo genoemd. Er is niks neutraals aan blank versus het n-woord. Daarom gebruik ik de termen zwart en wit.

Onder een groot deel van de intellectuele elite heerst het idee dat de westerse cultuur superieur is en dat de rest van de wereld zich moet voegen naar westerse ‘beschavingsnormen’. Binnen de Nederlandse politieke arena buitelen politici over elkaar heen om de superieure westerse normen en waarden te benadrukken. Homorechten en vrouwenemancipatie worden gretig als bewijs van het superieure westen ingezet door partijen die doorgaans niet echt betrokken zijn bij het actief bestrijden van homofobie of seksisme in eigen land. Onlangs gaf Edith Schippers een lezing waarin ze zegt bezorgd te zijn om onze vrijheid onder druk staat. Ze zegt: ‘Onze cultuur is een stuk beter dan alle andere. Wij staan voor de vrijheid, en wie dat niet kan accepteren, hoort hier niet thuis.’

Deze culturele superioriteit wordt voortdurend bevestigd, door terrorisme als een aanval op ‘onze vrijheid en waarden en normen’ neer te zetten, door het beschaving versus barbarij-denken en door het onderverdelen van de wereld in eerste- tweede- en derdewereldlanden. Veel mensen vinden het volstrekt normaal om te zeggen dat het Afrika ‘primitief’ of ‘onderontwikkeld’ is.

Culturele suprematie wordt doorgaans niet als racisme gezien. We hebben het immers niet over ras, maar over cultuur. Maar kunnen we dit onderscheid wel maken? Philomena Essed ligt toe: ‘Het woord ras werd uitgevonden in de negentiende eeuw. Mens was uit op een verklaring voor de vermeende Europese superioriteit in termen van geld, wapens en techniek. De verklaring van die zogenaamde culturele superioriteit werd een biologische. Immers: ras zit zogenaamd in de genen. Er werd legitimatie gezocht voor het onderdrukken van andere volkeren. Dus het witte ras werd een kenmerk van culturele superioriteit.’

(lees hieronder verder)

Tegenwoordig mogen we niet meer zeggen dat mensen inherent genetisch minderwaardig zijn, dus gooien we het op cultuur. Maatschappelijke problemen worden verklaard door te refereren naar de culturele of etnische achtergrond van betrokkenen.

Neem bijvoorbeeld het ‘problematisch gedrag’ van vlogger Ismael en zijn vrienden in Zaandam. Als oorzaak daarvoor wordt ‘de Turkse cultuur’ aangedragen. Door deze ‘culturalistische bril’ zien we de cultuur van de niet-witte ‘ander’ als oorzaak van complexe maatschappelijke problemen.

Ook tijdens RTL Late Night zien we hiervan een voorbeeld. De Marokkaans-Nederlandse rapper en vlogger Boef heeft een vlog gemaakt waarin hij de politie uitdaagt. Hem wordt tijdens de talkshow door minister Hennis-Plasschaert daarover de les gelezen.

De minister benadrukt dat we in dit land ‘zoveel offers hebben moeten doen voor onze vrijheid. Voor uw vrijheid!’ Ze wijst beschuldigend naar Boef.

Boef werpt ertegenin: ‘Maar als de politie mij voortdurend provoceert?!’

‘De politie provoceert niet.’ stelt de minister.

‘Hoe weet u dat? Was u erbij?’ vraagt Boef.

‘Met alle respect. De politie provoceert niet maar is er voor uw veiligheid. Voor mijn veiligheid.’ De minister krijgt applaus.

Ik kijk en vraag me af: welke offers? Welke offers hebben wij gepleegd voor ‘de vrijheid’? Ik persoonlijk heb geen offers moeten doen voor mijn leven zoals het is. De minister zet Boef middels haar pathetische appel op offers en vrijheid op zijn ‘allochtonenplek’. Boef moet dankbaar zijn dat hij in het vrije Nederland mag wonen, dat is de onderliggende boodschap. Hij mag geen kritiek hebben op de politie. Want de politie is goed. Punt. Waarbij de minister alle discussie over etnisch profileren, racisme bij de politie en ongeoorloofd politiegeweld met een nuffige handbeweging van tafel veegt. De politie is enkel je ‘beste vriend’ als je wit bent. Maar het wordt door de minister als universele ervaring geponeerd. Witheid is de norm.

Veel hoogopgeleide mensen lopen rond met het idee dat ze weldenkende mensen zijn. Het idee dat ze superioriteitsgevoelens bezigen, dat ze genieten van witte privileges, dat ze mensen van kleur oneerlijk behandelen, op ze neerkijken of ze beledigen, dat past niet in hun zelfbeeld. Dit is problematisch, want met iets wat niet bestaat, kun je iemand ook niet confronteren. Dat maken niet-witte vrienden die in ‘progressieve’ witte omgevingen verkeren me duidelijk.

Een van mijn vrienden noemt het gymnasium waar hij op heeft gezeten ‘de witte hel’. Een plek vol met superioriteitsgevoelens, zowel richting laagopgeleide witte mensen als richting mensen van andere culturen. Als mijn vriend iets verkeerds deed, zeiden leerkrachten: ‘zo doen wij dat niet, hè, hier in Nederland’.

Racisme en witte superioriteit zijn dus niet alleen het probleem van Trump-stemmers of Wildersaanhangers. Ga eens na hoe u over deze groepen, die doorgaans een expliciet racisme propageren, nadenkt. Vindt u ze dom en kunt u zich niet met hen identificeren? Dan is er kans dat u ze gebruikt om uzelf superieur te voelen, wat het moeilijker maakt uw eigen witte superioriteit te onderzoeken.

De morele en culturele verhevenheid die veel witte mensen met zich meedragen is uiteindelijk een handicap. Want zoals de Afro-Amerikaanse schrijfster Toni Morrison zegt: ‘Ik wist altijd dat ik de moral highground had. Als je alleen hoog kan zijn wanneer er iemand onder je staat, heb je een serieus probleem. Ik denk dat witte mensen daarover moeten nadenken.’

Wat is het effect van privileges op ons karakter? Sociaal psycholoog Paul Piff heeft experimenten gedaan waarin mensen Monopoly speelden. In elk spel kreeg een van de twee deelnemers een betere startpositie, bijvoorbeeld dubbel zoveel startgeld. Vervolgens werd het gedrag van de deelnemers geobserveerd. Binnen een kwartier waren bij de meeste deelnemers met deze startprivileges de gedragsveranderingen duidelijk zichtbaar: ze waren luider, verschoven hun stukken opzichtiger over het bord en pakten meer chips uit de bak die op tafel stond. Achteraf schreven een groot deel van de winnende deelnemers met een betere startpositie hun overwinning toe aan hun slimme, strategische keuzes. Ze waren het voordeel dat ze bij aanvang kregen alweer vergeten. Dit is volgens Piff de manier waarop wij omgaan met privileges: we schrijven succes toe aan ons eigen harde werk en willen niet herinnerd worden aan de voorsprong die we kregen. Dit verklaart misschien waarom het zo moeilijk is onze eigen privileges te onderkennen, terwijl we wel gemakkelijk oordelen over anderen met een minder gunstige startpositie.

Ander onderzoek toont aan dat mensen met klasse-privileges minder empathisch zijn omdat dat ze minder goed opletten en minder geoefend zijn in het lezen van anderen. Ze zijn, in vergelijking tot mensen in lagere socio-economische klassen, minder gevoelig voor de signalen van anderen. Ze zijn minder geoefend in het registeren en lezen van emoties en behoeftes in andermans lichaamstaal. De verklaring hiervoor is dat mensen wier leven ‘makkelijker’ gaat, minder afhankelijk zijn van anderen en dus minder aandacht aan ze hoeven te besteden. Privileges leiden er dus toe dat men minder getraind is in het lezen van de ander. Deze bubbel van privilege geeft mensen op die manier de illusie dat het leven voor iedereen zo kan zijn als voor henzelf. Daarom zien we iemand anders zijn pijn of onderdrukking vaak als zijn eigen schuld.

Philomena Essed benadrukt de mogelijke negatieve gevolgen van witte superioriteit (bij witte mensen) als volgt: ‘Men krijgt een opgeblazen gevoel van eigenwaarde, wat leidt tot overgevoeligheid voor kritiek en minder empathisch vermogen.’

Misschien kunnen witte mensen daardoor moeilijker omgaan met diversiteit. Volgens Maurice Crul, hoogleraar diversiteit aan de Vrije Universiteit, is het idee van integratie – dat ‘etnische minderheden’ zich aan witte Nederlanders moeten aanpassen – een achterhaald concept en niet meer van toepassing in de huidige maatschappij. Crul: “In Amsterdam is de autochtone bevolkingsgroep officieel een minderheid geworden. In de leeftijd onder de vijftien jaar is slechts een derde van de jongeren nog autochtoon. Kortom: grote steden worden superdivers.”

Crul concludeert dat inwoners met een bi-culturele achtergrond zich beter kunnen aanpassen op verschillende situaties, mensen en omgangsvormen. Witte Nederlanders daarentegen zijn het minst aangepast, het minst flexibel en het minst geïntegreerd.

Vaak vindt er bij witte mensen kortsluiting plaats als er gezegd wordt dat iets racistisch is. Neem als voorbeeld het n-woord; ik heb hierover eens een discussie gefilmd. De claim van racisme werd in eerste instantie (door witte mensen) ontkend – ‘Het woord is niet racistisch, het betekent gewoon “zwart”’ – en de goede intenties werden benadrukt – ‘Ik bedoel het goed wanneer ik dat woord gebruik, dus het kan geen probleem zijn’. Daarna ontstond er verwarring – ‘Hoe moet ik jullie dan noemen?’ – en boosheid – ‘Censuur is het einde van de persvrijheid’. Deze kortsluiting ontstaat vanwege cognitieve dissonantie met ons zelfbeeld van witte onschuld. Ofwel: ‘We zijn een progressief tolerant land, racisme is slecht en wij zijn niet slecht.’

Er is sprake van een spagaat. Op onbewust niveau hebben we meegekregen dat wit superieur is, terwijl we op bewust niveau te horen kregen dat iedereen gelijk behandeld behoort te worden. De ouders van de kinderen die meededen aan ons experiment met de witte en de zwarte pop gaven aan dat ze thuis niet expliciet over huidskleur en etniciteit praten omdat ze ‘er geen nadruk op willen leggen’. ‘Ik wil niet dat mijn kinderen oordelen op basis van uiterlijke kenmerken. Ik wil dat het er niet toe doet!’ riep een moeder vertwijfeld.

Dus leren we kinderen: huidskleur doet er niet toe. Terwijl ze ondertussen in de realiteit zien dat huidskleur er wél toe doet. Vragen blijven onbeantwoord. Zoals: waarom wonen er geen zwarte kinderen in deze straat met dure koopwoningen? En: waarom is mijn gymnasium helemaal wit, terwijl de scholengemeenschap om de hoek bijna geen witte leerlingen heeft?

Als ouders willen dat kinderen opgroeien met minder geïnternaliseerde witte superioriteit zal er iets moeten gebeuren, anders nemen kinderen het algemene beeld van wit = superieur onwillekeurig over. Om dit tegen te gaan helpen boeken, films en positieve rolmodellen van kleur. Ook kritische doch toegankelijke gesprekken over machtsverhoudingen kunnen kinderen inzicht bieden.

De realisatie van witte superioriteit is voor veel mensen pijnlijk en ongemakkelijk. Ik probeer mijn eigen houding, sinds ik me hier bewust van ben, kritisch tegen het licht te houden. Nu besef ik dat ik er te vaak vanuit ben gegaan dat ik als een soort neutrale scheidsrechter kon oordelen. Als ik kijk naar mijn eigen socialisatie: mijn ouders spraken zich uit tegen het apartheidsregime in Zuid-Afrika en de politiek van Hans Janmaat. Maar ze corrigeerden culturele uitingen die witte superioriteit normaliseerden niet. We lazen met plezier over de avonturen van Pippi Langkous, wier vader in Taka Tukaland ‘de negerkoning’ werd. Dus: een witte man spoelt aan op een tropisch eiland vol ‘inboorlingen’ met rieten rokjes aan en wordt automatisch de baas.

We draaiden bij mij thuis de plaat van Kinderen voor Kinderen grijs: ‘Een kind onder de evenaaaar is meestal maar een bedelaaaaar.’ Afrikaanse kinderen zijn zielig en afhankelijk van onze goedheid leerde ik via deze tekst. Als je opgroeit met de welbekende beelden van zwarte kinderen met hongerbuikjes en vliegen in de ogen, denk je misschien dat bedelende kinderen ‘de realiteit’ zijn in landen rond de evenaar. Terwijl dat natuurlijk uitzonderingen zijn.

Deze vooronderstelling van kommer en kwel buiten het ‘beschaafde Westen’ kan ertoe leiden dat een witte Buitenhof-presentator de Nigeriaanse schrijfster Chimamanda Adichie Ngozie in zijn programma introduceert met de tekst dat ze ‘een gelukkige jeugd heeft gehad’. Je verwacht het niet, gezien het feit dat ze uit Afrika komt – dat is de onuitgesproken aanname. Terwijl bij een witte schrijver de jeugd waarschijnlijk enkel benoemd zou worden als die heel traumatisch is geweest.

De witte blik is niet neutraal of objectief, maar gekleurd. Als wij witte mensen accepteren dat we allemaal in min of meerdere mate gesocialiseerd zijn met witte superioriteit, dan kunnen we ook een beschaafder bewustzijn hierover ontwikkelen. We hoeven ons niet laten verlammen door een collectief schuldgevoel, maar we moeten wel verantwoordelijkheid nemen voor ons discriminerend gedrag.

Ons zelfbeeld hoeft niet te imploderen als we gecorrigeerd worden. Want als we concrete feedback krijgen, zoals ‘Kun je het n-woord in het vervolg niet meer gebruiken?’ of ‘Als je mij een boze columnist noemt devalueert dat mijn boodschap’, betekent dat niet dat we een slecht mens zijn. Als we onze morele status hiervan af laten hangen, maken we het heel moeilijk voor mensen die racisme of discriminatie ervaren en dit willen agenderen. Maar als we naar feedback kunnen luisteren, in openheid en zonder defensieve reflexen, kunnen we ons gedrag aanpassen om uiteindelijk tot een gelijkwaardige samenleving te komen.