Langs de nieuwe zijderoute

De eerste aflevering beginnen Ruben Terlou en Jelle Brandt Corstius in Samarkand, een stad in Oezbekistan. Samarkand was ooit een belangrijk knooppunt langs de oude zijderoute, nu vindt er misschien wel de grootste politieke top van het jaar plaats. Het is de bijeenkomst van de SCO (Shanghai Cooperation Organization), waarin veel Aziatische landen zich hebben verenigd.

De leiders die er komen vertegenwoordigen meer dan de helft van de wereldbevolking. Westerse leiders zijn er niet te bespeuren, maar Vladimir Poetin en Xi Jinping zijn er wel bij. De luxueuze setting van de top contrasteert sterk met de dagelijkse realiteit in veel Centraal Aziatische landen. Vanuit Samarkand trekken Jelle en Ruben verder de regio in. 

Ruben reist over de spectaculaire Karakoram Highway van Pakistan, aangelegd door de Chinezen in de 70-er jaren en symbolisch voor de diepe vriendschap tussen beide landen. Hij heeft een bijzondere ontmoeting met de man die zijn hele leven wijdt aan de zorg voor de graven van de overleden Chinese wegwerkers.

Maar ook reist Ruben naar Tadzjikistan, een land dat exemplarisch is voor Centraal-Azië. Ingeklemd tussen twee grootmachten, Rusland en China. Het oude Sovjetgevoel wordt nog altijd gekoesterd. Maar China staat ondertussen flink aan de poort te rammelen met een zak geld.

Jelle bezoekt in Oezbekistan een uraniummijn, die sloot toen de Sovjet-Unie uit elkaar viel. De oud-directeur van de mijn groeide op in de Sovjettijd. Samen met veel van zijn generatiegenoten treurt hij nog altijd over het verdwijnen van de Sovjet-Unie.

Hoe is het om jong te zijn in een land dat zelf nog maar net op eigen benen staat? Is er ruimte om te dromen over je toekomst? Voor jonge bruiden in Oezbekistan is dat nog maar de vraag.

Jelle woont een cursus bij waar schoondochters leren hoe ze zich moeten gedragen bij hun nieuwe familie. Na de bruiloft is de schoonmoeder de baas van de bruid, en ben je voorgoed eigendom van de andere familie.

In Tadzjikistan zijn het de jongens die bang zijn; zij worden op grote schaal ontvoerd door het leger, waar extreme ontgroeningsrituelen heersen. En niet allemaal komen ze daar levend weer uit. Ruben spreekt een moeder die het verminkte lichaam van haar zoon terug kreeg.

Het contrast kan niet groter als hij ook een jonge voetballer ontmoet die net geselecteerd is voor het Tadzjieks nationaal elftal. In tegenstelling tot veel jonge mannen in het arme Tadzjikistan die naar Rusland trekken als gastarbeider, droomt deze voetballer van een glorieuze carrière op het wereldtoneel.

Als je land bijna honderd jaar bezet is geweest door Rusland, is die erfenis dan nog uit te wissen? Hoe vind je oude tradities weer terug, het leven zoals je voorouders dat ooit leidden? In deze aflevering zien Ruben en Jelle hoe de landen in Centraal-Azië een eigen identiteit proberen te ontwikkelen tussen de twee grootmachten Rusland en China.

Jelle brengt de nacht door in een traditionele joert in Kirgistan. De Kirgiezen zijn van oorsprong een nomadenvolk, maar tijdens de overheersing van de Sovjet-Unie werden ze gedwongen om vee af te staan en moesten ze in steden gaan wonen. Nu kiezen jonge Kirgiziërs weer bewust voor het nomadenbestaan.

Ruben gaat op onderzoek in Kazachstan, waar hij Kazachen spreekt die in de beruchte heropvoedingskampen in China zaten. Bij die kampen denken de meeste mensen aan Oeigoeren. Maar er worden ook ándere moslimminderheden naartoe gestuurd, om hen te veranderen in een soort Chinese modelburgers.

In deze aflevering verkennen Ruben en Jelle Kazachstan, het grootste land in Centraal-Azië. Het land staat voor een groot dilemma: hoe vaar je, na honderden jaren van bezetting, een eigen koers, zonder de grote buren Rusland en China voor het hoofd te stoten?

Het land probeert het Sovjetverleden achter zich te laten maar dat is geen eenvoudige opgave. Er wonen veel Russen, de Russische taal hoor je overal en bovendien zijn er sinds de oorlog in Oekraïne honderdduizenden Russen de grens met Kazachstan overgestoken. Kazachen zijn bezorgd dat Rusland na Oekraïne ook Kazachstan binnenvalt, zogenaamd om die Russische minderheid te beschermen.  

In het uiterste noordwesten van het land treft Ruben een landschap aan van eindeloze droogte en leegheid. Maar onder de grond ligt iets dat het land van onschatbare waarde maakt: olie. Een groot deel van de oliewinning is in handen van de Chinezen. Maar ondanks mooie beloften leidt de oliewinning tot veel problemen. Mensen krijgen geen werk meer en het grondwater raakt vervuild. Ruben ontmoet een 62-jarige vrouw die vastberaden de strijd aangaat met de Chinese olie-industrie.

Centraal-Azië kent eindeloze vlaktes, valleien en steppen, maar ook een aantal van de hoogste bergen ter wereld. Zo heeft Pakistan ruim 7000 gletsjers; er is geen land waar er meer zijn. Het zijn tikkende tijdbommen. Door de steeds hogere temperaturen smelten de gletsjers sneller dan ooit. Ruben Terlou is in het noorden waar overstromingen regelmatig hele dorpen wegvagen. In de provincie Sindh, de voedselkamer van Pakistan, ziet hij hoe verwoestend de gevolgen van de overstromingen zijn voor de miljoenen mensen die er wonen. 

Jelle Brandt Corstius is in Kirgistan, waar juist het gebrek aan water de bron vormt van nóg een tikkende tijdbom: het steeds hoger oplopende conflict met buurland Tadzjikistan. In de Sovjettijd bepaalde Moskou hoeveel water de Tadzjieken kregen vanuit de kanalen in Kirgistan. Maar nu bepalen de Kirgiezen dat zelf en vinden de Tadzjieken dat ze te weinig krijgen. Met beschietingen over en weer tot gevolg. Jelle is een dorpje waar vorig jaar maar liefst veertig doden vielen. Het geweld kan ieder moment weer oplaaien. 

Toen de reis van Jelle Brandt Corstius en Ruben Terlou door Centraal Azië begon, zagen zij de leiders op een politieke top in Oezbekistan in geblindeerde auto’s voorbij zoeven met een hoop pracht en praal. De bestuurders hebben grootse plannen, maar die staan nog ver weg van wat de bewoners echt nodig hebben om hun leven beter te maken. Zij gaan dan ook in verzet.

Jelle ziet hoe in steden van Oezbekistan en Kirgistan verandering in de lucht hangt: weg uit de Russische invloedssfeer, op zoek naar een eigen identiteit. Het lijkt wel alsof er, dertig jaar na dato, een nieuwe perestrojka voelbaar is, een enorm gevoel van vrijheid, een nieuwe wereld. Maar buiten de stad is het nog lang niet zo ver.

Er zijn nog veel hardnekkige hobbels te nemen, zoals corruptie. Met intimidatie en door rechters om te kopen worden mensen in Tashkent, Oezbekistan, uit huis gezet. Jelle ontmoet de man die als enige in de wijk weerstand biedt en weigert om te vertrekken.

Ook de Balochi's, in zuidwestelijk Pakistan, bieden verzet. Zij strijden voor meer autonomie, een strijd die gepaard gaat met aanslagen en geweld. Ruben probeert uit te vinden waar de Balochi's voor staan, maar de Pakistaanse veiligheidsdiensten proberen met intimidaties te voorkomen dat hun verhalen naar buiten komen.